آنها که دختر بودند و دهه ۷۰ دبیرستانی، خوب یادشان است. ابرو برداشتن و اصلاح‌کردن تازه مد شده‌بود. تا یکی از دختر‌ها «از این کار‌ها» می‌کرد، از همکلاسی‌ها گرفته تا معلم و ناظم، شکشان شروع می‌شد: نامزد کرده؟ عقد کرده؟ عروسی کرده؟ آنها که نامزد‌کرده بودند،‌‌ همان دخترهای ۱۵، ۱۶ ساله، پنهانکاری را از‌‌ همان سال‌ها یاد‌ می‌گرفتند؛‌‌ همان موقع که صبح‌ها، مادر‌هایشان همان‌طور که تا دم در بدرقه‌شان می‌کردند، می‌گفتند نکند حرفی بزنی، کسی چیزی نفهمد. کسی چیزی می‌فهمید ولی، اول همکلاسی‌ها، بعد تیم تجسس مدرسه. آنها که می‌فهمیدند دیگر کار تمام بود. دیگر صفحه دوم پاک و بدون اسم همسر هم به دردشان نمی‌خورد. یک کلمه، کارشان را می‌ساخت: اخراج. آنها که حالا و در دهه ۹۰ بچه‌دبیرستانی‌اند هم با این ماجرا آشنایند. این داستان هنوز ادامه‌دارد: ممنوعیت تحصیل دانش‌آموزان متاهل در مدارس روزانه. وضع، فرقی‌نکرده؛ مسئولان آموزش و پرورش با تحصیل دانش‌آموزانی که نامزد یا ازدواج‌کرده‌اند در مدارس روزانه مخالفند؛ مخالفتی که بیشتر شامل دختران دانش‌آموز می‌شود تا پسر‌ها.

دلیلش هم هنوز‌‌ همان است که بود: دختران ازدواج‌‌کرده چشم و گوش بقیه را باز‌می‌کنند. این داستان، مخالفانی هم البته دارد؛ تعداد کمی از آموزش و پرورشی‌ها و بیشتر از بیرون بدنه آموزش و پرورش. نمونه‌اش علی مطهری، نماینده تهران در مجلس؛ کسی که با ازدواج دبیرستانی‌ها، چه دایم چه موقت صد‌در‌صد موافق است و با اخراج دانش‌آموزان ازدواج‌کرده از مدارس روزانه صد در صد مخالف. او ۴ سال پیش، وقتی زکریا یازرلو، رئیس اداره آموزش و پرورش شهر تهران گفت دختران دبیرستانی می‌توانند ازدواج کنند اما از دبیرستان اخراج می‌شوند و باید به مدارس بزرگسالان هدایت شوند، به تلویزیون آمد و موافقتش را با ازدواج دانش‌آموزان دختر و حتی ازدواج موقت آنها اعلام‌کرد ولی گفت که با اخراج آنها از دبیرستان‌ها مخالف است، به چنددلیل: «مگر همه ما نمی‌دانیم که در حال حاضر بسیاری از دانش‌آموزان حتی در مقطع راهنمایی از تمامی مسائل ازدواج با خبر هستند. پس بگذاریم با ازدواج مشکلات غریزی آنها حل‌شود و به ادامه تحصیل بپردازند. من مخالف اخراج دانش‌آموزان متاهل از مدارس روزانه‌ام.» او حالا و بعد از گذشت ۴سال هنوز سر‌‌ همان حرف‌هایش است. همین یک‌ماه پیش باز هم برای شرکت در یک مناظره به تلویزیون آمد و‌‌ همان حرف‌هایش را تکرار کرد: «در کنار هم‌ بودن دختران متاهل و مجرد مشکلی ایجاد نخواهد‌کرد و اخراج دختران متاهل از مدارس اشتباه است.»

در این ۴ سال وضع فرقی نکرده است. البته دولت و وزیر آموزش و پرورش عوض شده‌اند. حمیدرضا حاجی‌بابایی، حالا از وزارت آموزش و پرورش به شهر خودش، همدان رفته؛‌‌ همان که ۴سال‌پیش و در روزهای اول وزیرشدنش و وقتی تازه حرف از تغییر سیاست‌های جمعیتی و لزوم افزایش جمعیت راه افتاده بود، موافقتش را با ازدواج دختران دبیرستانی اعلام‌کرد ولی گفت که با این حال اگر یک دانش‌آموز دختر ازدواج کند، دیگر نمی‌تواند در مدارس روزانه درس بخواند، به‌این دلیل: «چرا‌که آن وقت دیگر نیازهای آن دانش‌آموز تغییر می‌کند و صلاح نیست در کنار سایر دانش‌آموزان سر کلاس درس بنشیند.» حالا وزیر قبلی رفته و وزیر جدید آمده‌است؛ کسی که هنوز درباره ازدواج دانش‌آموزان حرفی به میان نیاورده و ترجیح‌داده فعلا سخنانش درباره دانش‌آموزان دختر در حد محرم‌سازی مدارس دخترانه بماند و نه بیشتر.

تحصیل دختران متاهل؟ به هیچ وجه

صدایش را پایین می‌آورد. صدایش را که می‌آورد پایین یعنی حرف‌های «مگو» دارد. حرف زدن از دختران دانش‌آموزی که ازدواج می‌کنند، جزو حرف‌های مگوی او است. مریم جعفری، ۵ سال است که مدیر دبیرستان دخترانه حضرت زینب در منطقه ۱۲ تهران است؛ منطقه‌ای قدیمی که به گفته او خانواده‌های ساکن آن هنوز دختر‌هایشان را زود «شوهر می‌دهند». اسم دخترانی را که ازدواج می‌کنند، گذاشته است «دخترانی که اسم رویشان می‌آید» به دلیل همین اسم روی آنها آمدن هم هست که به نظر او «آنها با دنیای جدیدی روبه‌رو می‌شوند». او از ۱۵ دانش‌آموز پایه اول دبیرستان می‌گوید که در تابستان امسال ازدواج کرده‌اند و حالا او اجازه نمی‌دهد که دیگر برای ادامه تحصیل به مدرسه او بیایند. همه آنها را خودش شناسایی کرده. داستان،‌‌ همان داستان برداشتن زیرابرو است: «به محض این‌که ببینم دانش‌آموزی ابرو برداشته، تحقیق را شروع می‌کنم. به هر طریقی شده، می‌فهمم که او ازدواج کرده یا نه. این چیز‌ها برای من خیلی مهم است.»

جعفری از آن مدیرهایی است که به گفته خودش به هیچ وجه اجازه تحصیل دانش‌آموزان ازدواج‌کرده را در مدرسه تحت مدیریتش نمی‌دهد: «دخترانی که ازدواج می‌کنند دنبال پیامک‌دادن و ارتباط با مادرشوهر و خواهرشوهرند و خوب نیست با بقیه دانش‌آموزان ارتباط داشته باشند. آنها اگر می‌خواهند درس بخوانند به مدارس بزرگسالان بروند و از آن طریق به هدفشان برسند.» جعفری در گفت‌وگو با «شهروند» از تجربه‌هایی می‌گوید که در سال‌های گذشته در این باره در مدرسه تحت مدیریتش داشته: «ما حتی مواردی داشته‌ایم که به دلیل آن‌که آنها را به مدرسه راه نداده‌ام، از من شکایت کرده‌اند ولی من جلویشان ایستاده‌ام و نگذاشتم بیایند مدرسه. سال گذشته یکی از دانش‌آموزان که بسیار هم درسخوان بود عقد کرده بود ولی چون می‌دانستند که من عقدکرده‌ها را در مدرسه‌ام ثبت‌نام نمی‌کنم به دیدار رئیس اداره رفته بودند و او نامه‌ای برای ثبت‌نام این دانش‌آموز برای من نوشته بود. شوهر این دانش‌آموز هم گفته بود فقط باید در همین مدرسه درس بخواند وگرنه اجازه نمی‌دهد او به جای دیگری برود، ولی من دست آخر هم او را ثبت‌نام نکردم.» او از دانش‌آموز دیگری می‌گوید که در پایه دوم دبیرستان تحصیل می‌کرده و معدل بالایی هم داشته‌است ولی به محض این‌که او ازدواج می‌کند، دیگر اجازه نمی‌دهد در کنار دوستانش درس بخواند: «او را فرستادم خانه و گفتم هر وقت موقع امتحانات شد، بیا در مدرسه امتحان بده. وقتی هم که خرداد شد، اجازه ندادم او در کنار بقیه بچه‌ها امتحان دهد و در یک اتاق جداگانه از او امتحان گرفتم.»

کسی متوجه نشود، دختران متاهل به مدرسه بیایند

زهرا مرتضایی‌فر، مدیر دبیرستان علوی اسلامی در منطقه ۱۲ تهران اما کمی با دانش‌آموزان متاهل سازگار‌تر است. او که ۲سال مدیر امور متوسطه اداره آموزش و پرورش منطقه ۱۲ بوده، ۲۶ سال است که در دبیرستان‌های دخترانه فعالیت می‌کند؛ از معلمی‌گرفته تا معاونت و حالا مدیریت. او در گفت‌وگو با «شهروند» از آیین‌نامه انضباطی‌ای می‌گوید که از سال ۶۴ به دبیرستان‌ها ابلاغ شده‌بود: «در این آیین‌نامه آمده ‌بود دانش‌آموزانی که ازدواج می‌کنند نمی‌توانند در مدارس روزانه بمانند.» او اما خلاف دیگر همکارش در منطقه ۱۲، چندان برای این دانش‌آموزان سختگیری نمی‌کند: «حتی شده که من دانش‌آموز باردار را در مدرسه‌ام شناسایی کردم ولی مانع حضورش در مدرسه نشدم. من همیشه به طور غیرمستقیم به بچه‌ها می‌فهمانم که اگر بقیه بچه‌ها متوجه نشوند آنها ازدواج کرده‌اند، می‌توانند به مدرسه بیایند.»

او از بخشنامه محرمانه‌ای می‌گوید که در زمان ریاست جمهوری آیت‌الله‌ هاشمی، از دفتر رئیس‌جمهوری به مدارس و ادارات آموزش و پرورش ابلاغ شده بود: «در این بخشنامه آمده بود که اگر دانش‌آموزان سال چهارم دبیرستان ازدواج کنند و فقط مدیر مدرسه از آن آگاه باشد و نه کس دیگری، تحصیل آنها در مدارس روزانه بلامانع است.» این مدیر مدرسه از دانش‌آموزانی می‌گوید که ازدواج کرده‌اند و در حال حاضر در مدرسه او در حال تحصیل‌اند: «من همین حالا چندین دانش‌آموز را می‌شناسم که ازدواج کرده‌اند ولی بقیه بچه‌ها از ازدواج آنها خبر ندارند، من هم کاری به کارشان ندارم. ولی خب گاهی هم شده که وقتی دیده‌ایم بیشتر بچه‌ها از ازدواج آنها باخبرشده‌اند دور هم جمع می‌شوند و از او سوال‌های مختلف می‌کنند که عذر او را از مدرسه خواسته‌ایم.»

آیین‌نامه داریم؛ نداریم

آموزش و پرورشی‌ها و معلمان دختران ازدواج‌کرده را از مدارس روزانه اخراج می‌کنند اما درست نمی‌دانند بر اساس چه قانون یا آیین‌نامه‌ای. یکی می‌گوید بر اساس آیین‌نامه انضباطی مدارس و یکی کلا از وجود آیین‌نامه‌ای در این باره خبر ندارد. ابراهیم سحرخیز، معاون آموزش متوسطه وزیر آموزش و پرورش یکی از آنهاست. او که به شدت طرفدار مدارس بزرگسالان برای تحصیل دانش‌آموزان متاهل است به «شهروند» می‌گوید که به هرحال تحصیل دانش‌آموزان متاهل در مدارس روزانه منع قانونی ندارد و مسئولان مدارس حق ندارند در زندگی دانش‌آموزان تحقیق و تفحص کنند که ببینند ازدواج کرده‌اند یا نه: «تا جایی که من می‌دانم قانونی در این باره وجود ندارد. من می‌دانم که مدیران مدارس حق ندارند در مرحله اول این دانش‌آموزان را اخراج کنند. آنها وظیفه دارند اول به آن‌ها تذکر دهند و بعد اگر مواردی را رعایت نکردند، آنها را به مدارس شبانه هدایت کنند.» او البته می‌گوید که مدرسه جای خانم های متاهل یا کسانی که نامزد شده‌اند نیست و مدارس شبانه که از ساعت ۲ بعدازظهر شروع به کار می‌کنند، جای بهتری برای تحصیل دانش‌آموزان متاهل است. مریم جعفری، مدیر مدرسه حضرت زینب در تهران می‌گوید از وجود آیین‌نامه‌ای در این‌باره بی‌خبر است. هرچند معاون آموزش متوسطه وزیر آموزش و پرورش از وجود آیین‌نامه‌ای در این باره خبر ندارد، اما این آیین‌نامه وجود دارد، آیین‌نامه اجرایی مدارس که مرداد سال ۷۹ تصویب‌شده و در ماده ۵۳ آن درباره دانش‌آموزان متاهل مواردی آمده است. در این ماده آمده است: دانش‌آموزان‌ ازدواج‌ کرده‌ می‌توانند به‌ یکی‌ از روش‌های‌ زیر ادامه‌ تحصیل‌ دهند: طبق‌ مقررات‌ در امتحانات‌ متفرقه‌ شرکت‌ کنند، در مدارس‌ بزرگسالان‌ تحصیل‌ کنند، درصورت‌ داشتن‌ شرایط سنی‌ در مدارس‌ روزانه‌ ثبت‌نام‌ و بدون‌ حضور در کلاس‌، مانند سایرین‌ در امتحانات‌ شرکت‌ کنند یا با رعایت‌ سادگی‌ کامل‌ و خودداری‌ از ابراز مسایل‌ ازدواج‌ با دیگردانش‌آموزان‌، مانند دیگر افراد درمدارس‌ روزانه‌ به‌ تحصیل‌ ادامه‌ دهند.

بنابراین آیین‌نامه امکان ادامه تحصیل دانش‌آموزان متاهل در مدارس روزانه که به نظر می‌آید در این ماده هم بیشتر دختران را در نظر گرفته تا پسران، وجود دارد. اما این‌طور که پیداست، مدیران دبیرستان‌های دخترانه ترجیح داده‌اند به ۳ مورد پیشنهادی اول ماده ۵۳ یعنی هدایت آنها به مدارس بزرگسالان عمل کنند.

اولین دبیرستان دخترانه ویژه دانش‌آموزان متاهل در سال ۸۹، یعنی یک سال بعد از سخنان وزیر آموزش و پرورش دولت دهم و مدیر اداره آموزش و پرورش استان تهران با ۱۶۰ دانش‌آموز در کاشمر راه‌اندازی شد و حالا تعداد مدارس متاهلان در استان خراسان رضوی به ۵ واحد رسیده و بیش از ۵۰۰ دانش‌آموز دختر در این مدارس تحصیل می‌کنند؛ مدارسی که در دیگر استان‌ها هم کم‌کم ایجاد شده و مسئولان وزارت آموزش و پرورش آماده‌اند تا دانش‌آموزان متاهل را شناسایی کنند و آنها را به ‌این مدارس بفرستند.

حضور پسران متاهل در مدارس روزانه آری، دختران نه

اما این داستان کمی برای دانش‌آموزان پسر متاهل فرق می‌کند. آن‌طور که از گفته‌های غیررسمی معلمان و مدیران مدارس پسرانه برمی‌آید، چندان سختگیری‌ای برای ادامه تحصیل آنها در دبیرستان‌های روزانه وجود ندارد.

محمدرضا نیک‌نژاد، معلم چند دبیرستان پسرانه در تهران است. او در این‌باره به «شهروند» می‌گوید: «همچنان که دیده می‌شود در ماده ۵۳ آیین‌نامه اجرایی مدارس هیچ اشاره‌ای به جنسیت دانش‌آموز متاهل نشده است اما با شگفتی فراوان می‌بینیم که مسئولان مدارس و آموزش و پرورش این ماده را با وسواس بیشتر برای دانش‌آموزان دختر به اجرا درمی‌آورند. من در سال‌های دانش‌آموزی و آموزگاری با چند نفر از دانش‌آموزان پسر ازدواج کرده در دبیرستان‌های روزانه برخورد کرده‌ام که بی‌هیچ مشکلی درس خوانده و آن را به پایان رسانده‌اند.»

توران ولی مراد، فعال حقوق زنان هم مشکل را در آموزش ندیدن مسائل جنسی در مدارس و تابو بودن آن می‌داند: «تا وقتی نگاه برنامه‌ریزها این است که درمورد مسائل جنسی آموزش داده نشود، وقتی دختری که ازدواج کرده به مدرسه بیاید، تعارض ایجاد می‌شود و همین نگاه است که باعث می‌شود مسئولان مدارس اجازه حضور این دختران را در مدارس ندهند.

اما اینکه ما می‌بینیم برای پسران متاهل این مشکل وجود ندارد، به‌این دلیل است که در جامعه ما اینطور به پسرها آموزش نداده‌اند که تجربه جنسی فقط در ازدواج باشد در حالی که مسایل جنسی برای زنان یک سرمایه محسوب می‌شود. مثلا در تجاوزها، به زن تجاوز می‌شود و شرایط برای مردان فرق دارد. ولی به هرحال باید گفت که تفاوت‌های جسمی نباید در جایگاه انسانی تاثیری بگذارد و برنامه‌ریزهای ما باید به سمت سلامت خانواده برود، طوری که هویت افراد سالم باشد.» دخترها چشم و گوششان بسته است؛ به دلیل همین هم است که اگر دخترها ازدواج کنند دیگر مدرسه جای آنها نیست .

آموزش و پرورشی‌ها موافق باشند یا مخالف، در همه سال‌های قبل و بعد از انقلاب، این مدیران و معاونان مدارس دخترانه‌اند که در این‌باره تصمیم می‌گیرند و نمی‌خواهند بچه‌های مدارسشان از راه به در شوند. «زندگی زناشویی است دیگر، هزار و یک مساله دارد.»

الناز محمدی