گزارشی از آسمان بی‌پرنده تهران / پرواز را به خاطر بسپار، پرنده «رفتنی» است…
شهروندان:
اینجا تهران است، شهری پر از برج‌هایی که آسمان خدا را نشانه گرفته‌اند، همان جایی که زمانی تنها در تملک پرندگان بود.
از این‌رو بسیاری معتقدند اینک دیگر کمتر صدای چهچه بلبل به‌گوش می‌رسد، دیگر کمتر قمری‌ای بر سر هر پنجره‌ای می‌خواند، دیگر کمتر شاهینی بر فراز آسمان همیشه دود گرفته تهران دیده می‌شود. همچنین است وضع فاخته‌ها و بلبل‌ها و قمری‌ها در ابرشهر تهران که روز به روز دارد وسعت فضای سبزش کاسته و بر برج و بارویش اضافه می‌شود.
ماجرا از این قرار است که برخی از پرنده‌شناسان معتقدند تعداد پرنده‌های تهران به‌شدت کاهش یافته است ولو آن‌که باشند کسان دیگری که نظری عکس این را داشته باشند. اما آنچه با چشم غیرمسلح دیده می‌شود این است که قمری و بلبل جای خود را به کلاغ و زاغ داده‌اند.
از این‌رو با دکتر جمشید منصوری، پرنده‌شناس معروف و مولف کتاب راهنمای پرندگان ایران تماس گرفتم تا از وضع پرنده‌های ساکن تهران بپرسم. به گفته وی، از ۱۴۵ گونه در ۱۵سال پیش الان تنها ۴۰گونه در شهر و حومه تهران وجود دارد.
وی می‌افزاید: «در جایی که طرح تفکیک زباله اجرا نمی‌شود، ترافیک و آلودگی هوا هم کاهش پیدا نکرده و برنامه‌ای هم هنوز برای آن وجود ندارد جز احداث جاده و پل بیشتر با تخریب فضای سبز، امید چندانی برای حفظ گونه‌های پرنده شهری باقی نخواهد ماند. امیدی که سوت بلبلی دکتر کهرم چند سال پیش در جلسه رسمی شورای شهر تهران به منظور ایجاد حساسیت نسبت به این موضوع در اذهان مردم ایجاد کرده بود.
ولی پاسخ مسئولان شهری کاملا به مثابه این ضرب‌المثل «خود را به کوچه علی‌چپ زدن» بود و دیگر هم حرفی از این موضوع به میان نیامد، تا این‌که در برنامه خندوانه شبکه تازه‌تأسیس نسیم دکتر ابتکار، رئیس سازمان محیط‌زیست به کاهش پرندگان شهر تهران اشاره کرد و گفت که سریع باید برای این مشکل چاره‌اندیشی شود. اما آن چیزی که مشهود است عدم حساسیت کافی نسبت به این موضوع در شهرداری و دیگر دستگاه‌های دولتی است.»
البته برخی توسعه شهری را اجتناب‌ناپذیر و خیلی ضروری‌تر از حفظ چندتا پرنده می‌دانند و روند کاهش پرنده را در مسیر توسعه طبیعی قلمداد می‌کنند. در جواب اما دکتر جمشید منصوری اذعان می‌کند: این تفکر کاملا غلط است و گویای توسعه ناپایدار که همه‌چیز را از بین می‌برد.
این پرنده‌شناس در ادامه به عدم‌آگاهی کافی در سطح جامعه و مسئولان شهرداری اشاره می‌کند و اعتقاد دارد در سطح شهر و خود شهرداری آگاهی فوق‌العاده پایین است: اصلا مسئولان شهرداری در تهران نمی‌دانند در سطح شهر چه می‌گذرد. فضای سبز را نابود می‌کنند تا پل و جاده بیشتری به بهانه کنترل ترافیک درست کنند. نه‌تنها ترافیک مشکلش حل نشد، آلودگی هوا هم بیشتر شد. یکی از این دلایل افزایش آلودگی هوا کارخانه‌های ماشین‌سازی است که دایم دارند ماشین‌های بنجل وارد بازار می‌کنند، آلودگی ایجاد می‌کنند، بنابراین جایگاه زندگی پرندگان را نابود می‌کنند.
درواقع این کارشناس محیط‌زیست دلیل اصلی کاهش پرندگان تهران را توسعه ناپایدار، تخریب فضای سبز و آلودگی هوای تهران عنوان می‌کند و در ادامه تصریح می‌کند: امروزه جای فضای سبز را آهن، سیمان و جاده و ساختمان گرفته و در حقیقت جایگاه تمام پرندگان و پستانداران در گذشته توسط جمعیت تهران و بناهای ساختمانی اشغال شده است. اشغال جایگاه زندگی پرندگان توسط ما انسان‌ها و پروژه‌های عمرانی مثل احداث جاده و پل ضربات شدید محیطی به جمعیت همه موجودات زنده، حتی حشرات که غذای پرندگان است وارد کرده است؛ این موجودات در شهر احساس امنیت نمی‌کنند. دود و آلودگی هوا هم مزید بر علت شده که تمام پرنده‌ها از این شهر فرار کنند. الان متاسفانه تمام پرنده‌های آوازخوان مثل بلبل‌ها با کلاغ و زاغ جایگزین شدند.
کاهش قابل‌توجه گونه‌های پرندگان در تهران طی ۱۵ سال
دکتر منصوری در برابر پرسش خبرنگار ما که میزان کاهش تعداد پرنده‌ها چقدر است، اظهار می‌دارد: ۱۵سال قبل از طرف شهرداری مطالعه‌ای درخصوص آمار پرندگان تهران انجام دادم. آن موقع بررسی‌ها نشان می‌داد ۸۵ گونه پرنده در سطح شهر تهران وجود دارد که اگر تعداد پرنده‌های مهاجر به حومه تهران را اضافه کنیم حدود ۱۴۲ گونه شناسایی شده بود اما در حال حاضر از این تعداد تنها ۴۰ تا ۴۵ گونه وجود دارد که آنها هم مهاجر هستند.
این فعال محیط‌زیست درخصوص این‌که چه نوع پرنده‌هایی در تهران بیشتر دیده می‌شدند، اذعان می‌دارد: قمری‌ها خیلی در شهر دیده می‌شدند حتی بر سر پنجره‌ها و ناودان‌ها آشیانه می‌کردند و اکثر خانه‌های تهران با این پرنده آشنا بودند و مردم با آنها زندگی می‌کردند. الان تعدادشان بسیار کم شده حتی تعداد اندکی شاهین که هرساله به برج سفید منطقه پاسداران می‌آمدند الان دیگر دیده نمی‌شوند.
وی با اشاره به این‌که بین انسان و پرنده یک تفاوت اساسی وجود دارد، تأکید می‌کند: وقتی یک آدم را از خانه‌اش بیرون می‌کنند می‌رود جای دیگری را برای زندگی پیدا می‌کند ولی پرندگان جایگاه اکولوژیک مخصوص خود را دارند که با اشغال آن یا باید جای پرنده‌های دیگر را بگیرند یا از بین بروند.
دکتر جمشید منصوری تنها راه‌حل این موضوع را خلوت شدن تهران می‌داند و این‌که به تدریج باید برنامه‌ای نوشت تا مردم از تهران دور شوند و همچنین آلودگی هوا باید کم شود زیرا آلودگی هوا سبب می‌شود از هر ۱۰۰تا تخم ۸۰تای آن از بین برود. این کارها اگر انجام شود پرندگان دوباره احساس امنیت می‌کنند و به تهران برمی‌گردند.
این مؤلف راهنمای پرندگان ایران با بیان این‌که پارک‌های تهران در صبح و عصر آن‌قدر شلوغ هستند که امنیت را از پرندگان گرفته، تأکید می‌کند: در حال حاضر پارک‌های تهران در صبح‌های خیلی زود و عصر‌ها مملو از ورزشکار است، بنابراین پرندگان به دلیل عدم‌احساس امنیت از آن مناطق دور می‌شوند. شهر تهران برای ۴میلیون نفر مناسب است نه برای ۱۱میلیون نفر که دارند در هم می‌لولند.
رئیس کمیسیون محیط‌زیست شورای شهر تهران: اکوسیستم دست‌ساز را جایگزین اکوسیستم طبیعی کردیم
محمد حقانی عضو شورای شهر تهران در پاسخ به پرسش خبرنگار ما که چه برنامه‌ای برای بازگشت این پرندگان دارید، تصریح می‌کند: براساس برنامه دوم ما سعی کردیم فضای سبز بیشتری را به‌وجود بیاوریم، حمل‌ونقل و خط مترو را گسترش دهیم که این‌ها روی کنترل آلودگی و ترافیک موثر هستند ولی متاسفانه یکسری بزرگراه‌ها با بی‌برنامگی احداث شدند که بیشتر عامل تخریب اکوسیستم طبیعی شهر تهران بودند. ببینید بهترین راه این است که ما باید کاری کنیم که آن چیزی که داریم را دیگر از دست ندهیم.
ما الان باید از چندتا باغی که در تهران و حومه مثل کن وجود دارد حفاظت کنیم تا آنها هم به سرنوشت دیگر باغات تهران مبتلا نشوند. در واقع ما الان داریم طوری برنامه‌ریزی می‌کنیم و اعتبارات را طوری تخصیص می‌دهیم که به سمت توسعه پایدار حرکت کنیم.
رئیس کمیسیون محیط‌زیست شورای شهر در ادامه با اشاره به بهم خوردن اکوسیستم طبیعی تهران طی چنددهه اخیر بیان می‌کند: متاسفانه ما به لحاظ دخالت بی‌رویه در محیط‌زیست شهری‌مان آن اکوسیستم طبیعی که معمولا برقرار بود را به‌هم زدیم و به جای آن آمدیم طبیعت خودساز را به اکوسیستم دست‌ساز تبدیل کردیم. تهران از لحاظ جغرافیایی موقعیت بی‌همتایی دارد از شمال به دامنه البرز می‌رسد و در جنوبش دشت ورامین وجود دارد که این تنوع اقلیمی و شرایط توپوگرافی تنوع گیاهی و جانوری را در گذشته به همراه داشته است.
ما با از بین بردن محیط‌زیست طبیعی پرندگان، حشرات و حتی پستانداران آنها را فراری دادیم. وی در ادامه با اشاره به نقش باغات تهران در حفظ جمعیت گونه‌های گیاهی و جانوری می‌افزاید: در گذشته باغات قدیمی زیادی در شهر و حومه داشتیم که از نظر فون جانوری و گیاهی بسیار غنی بودند. مثلا در جنوب تهران در بلندای شهر لک‌لک‌ها می‌آمدند و زندگی می‌کردند ولی متاسفانه به دلیل ساخت‌وساز بی‌رویه و بی‌برنامگی در اجرای پروژه‌ها ما دیگر این صحنه‌ها را نمی‌بینیم. حقانی همچنین به مسیل‌های طبیعی شهر تهران اشاره می‌کند که در قدیم هرساله میزبان قابل‌توجهی از پرندگان مهاجر بوده است. این مسیل‌ها آبشان حاصل از آب باران بوده و بسیار تمیز بودند ولی الان متاسفانه تعداد بسیار اندکی وجود دارد.
وی با بیان این‌که در گذشته مسیل‌ها و باغات محل زندگی انواع پرندگان، حشرات و روباه و سمور بودند، تأکید می‌کند: این موجودات زنده در کنترل حیوانات موزی بسیار مفید بودند و جمعیت آنها را کنترل می‌کردند. مثلا سمور در گرفتن موش بسیار موثر بود ولی با از بین بردن مکان زندگی این موجودات الان با وفور موش در تهران مواجه هستیم که زندگی را برای مردم تهران تنگ کرده است.
وی با انتقاد از عملکرد مسئولان تصریح می‌کند: به جای حفظ باغ و درختان تنومند و بزرگ ساختمان و جاده علم کردیم. تراکم جمعیت و بارگذاری بیش از حد ایجاد کردیم، نتیجه‌اش این شد که هوای ما آلوده است و تهران غیرقابل زندگی شده است. الان این‌که ما بگوییم فضای سبز را گسترش دهیم خیلی خوب است ولی موضوع مهم این است که ما آن چیزی را که داشتیم را از بین بردیم. الان درختان جدید سال‌ها طول می‌کشد که با درختان بلند باغ‌های قدیم شمیران برابری کنند و مشکل اصلی هم در بی‌برنامگی و عدم‌مطالعه است. ما به جای این‌که فون تهران را که از گذشته وجود داشته را حفظ کنیم درخت‌های جدیدی در سطح شهر می‌کاریم که با اکوسیستم شهر تهران قرابتی ندارد و اینجا فقط مردم ضرر می‌بینند.
***
مشکلات زیست‌محیطی شهری بسیار زیاد است و مدیران شهری هریک براساس تفکری که از توسعه دارند قول‌های متعددی در حفظ ارزش‌های زیست‌محیطی می‌دهند ولی آن چیزی که از خلال این وعده‌ووعیدها واضح و آشکار است عدم‌اراده کافی برای حل کردن این مشکلات است. آن‌قدر مشکلات زیاد است که به نظر می‌رسد در یک دور باطل گیر افتادیم و شاید زمانی موضوع حفاظت از پرندگان و محیط‌زیست شهری ما آن‌قدر دغدغه شود تا باز هم روزی سعادت شنیدن صدای فاخته‌ها و بلبل‌ها را پیدا کنیم. علی‌الحساب همان شعر معروف فروغ فرخزاد را زمزمه می‌کنیم که می‌گفت: «پرواز را به خاطر بسپار، پرنده مردنی است»…
بهروز مهدیزاده
شهروند
