اولویت‌های عملیاتی پیشگیری و پاسخ به سوانح
شهروندان – مهدی زارع:
تلاش‌های اولیه برای ایجاد یک برنامه بین‌المللی برای سوانح طبیعی در سازمان‌ملل‌متحد، در دهه80میلادی آغاز شد. اعلام هفته بین‌المللی کاهش ریسک سوانح طبیعی در هفته دوم ماه اکتبر، در سال 1989 صورت گرفت و دهه 90 میلادی به‌عنوان دهه بین‌المللی کاهش سوانح طبیعی (IDNDR) اعلام شد.
اولین کنفرانس جهانی کاهش سوانح طبیعی نیز ۲۳ تا ۲۷ می۱۹۹۴ در یوکوهامای ژاپن برگزار شد. این کنفرانس به تهیه راهبرد بین‌المللی برای کاهش ریسک انجامید که «راهبرد یوکوهاما برای جهانی امن‌تر» نام گرفت. حدود هشت‌ماه بعد از کنفرانس مزبور، در ۱۷ ژانویه ۱۹۹۵ زلزله مخرب کوبه (هانشین آواجی) با بزرگای ۸/۶ و شش‌هزارو۴۳۴کشته رخ داد. در سال ۲۰۰۴ سازمان‌ملل‌متحد راهبرد بین‌المللی کاهش ریسک سوانح (UNISDR) را منتشر کرد. مفهوم پایه در راهبرد بین‌المللی سازمان‌ملل‌متحد برای کاهش سوانح UNISDR عبارت است از «تاب‌آوری». تاب‌آوری عبارت است از: ظرفیت بالقوه یک نظام، سامانه و جامعه در مواجهه با مخاطرات برای سازگاری که یا با ایستادگی یا ایجاد تغییرات برای تداوم و دستیابی به سطحی قابل‌قبول از کارآیی حاصل می‌شود، در میزان و درجه‌ای که نظام اجتماعی قادر به خودسازماندهی در جهت افزایش ظرفیت باشد. این کار با درس‌آموزی از سوانح گذشته برای ایمنی بهتر در آینده انجام می‌شود. در دهمین سالروز زلزله ۱۹۹۵ کوبه در ۱۸تا ۲۲ژانویه ۲۰۰۵ «دومین کنفرانس جهانی برای کاهش ریسک سانحه» با گردهم‌آوری مسوولان دولتی، سازمان‌های مردم‌نهاد و دانشمندان از ۱۶۸ کشور عضو سازمان‌ملل‌متحد در شهر کوبه (مرکز استان هیوگو) ژاپن تشکیل شد.
امپراتور «آکی‌هیتو» این کنفرانس را افتتاح کرد. این کنفرانس کمتر از یک‌ماه بعد از زلزله باندا آچه اندونزی (و سونامی اقیانوس هند) در ۲۶دسامبر۲۰۰۴ با بزرگای ۰/۹ و حدود ۳۰۰هزار کشته و مفقود، برگزار شد. از نتایج این کنفرانس، تصویب «برنامه بین‌المللی برای هشدار پیش‌هنگام» بود که نخستین‌بار در دومین کنفرانس بین‌المللی هشدار پیش‌هنگام در سال ۲۰۰۳ در آلمان پیشنهاد شده بود. به دلیل رخداد سونامی ۲۰۰۴ در ماه قبل از آن، توجه به مساله سونامی در این کنفرانس زیاد بود. هدف این کنفرانس کاهش خسارت‌های سوانح از طریق آمادگی بود که در نهایت به کاهش تلفات انسانی منجر شود.
نتیجه عملی این کنفرانس، تصویب یک چارچوب عملیاتی بین‌المللی بود: «چارچوب هیوگو برای عمل» (۲۰۱۵-۲۰۰۵) ». در سال ۲۰۱۱ مجمع عمومی سازمان‌ملل‌متحد از «برنامه راهبرد جهانی سازمان‌ملل‌متحد برای کاهش سوانح» خواست که برای بعد از ۲۰۱۵، چارچوب کاهش ریسک سوانح برنامه‌ریزی کند. به همین منظور سازمان‌ملل برای اخذ نظر کشورهای مختلف برای تهیه پیش‌نویس برنامه ۱۰ساله بعدی، جلسات مختلفی را در نقاط مختلف دنیا تشکیل داده است و سومین کنفرانس جهانی کاهش ریسک سانحه در مارس ۲۰۱۵ (اسفند ۱۳۹۳) در سندای ژاپن برگزار می‌شود تا برنامه عملیاتی برای بازه ۱۰ساله ۲۰۱۵ تا ۲۰۲۵ مصوب و برای تمام کشورهای عضو سازمان‌ملل‌متحد اعلام شود.
چارچوب هیوگو برای عمل (۲۰۱۵-۲۰۰۵)
در این چارچوب پنج اولویت عملیاتی مطرح شده است که چهار اولویت اول در زمینه پیشگیری (قبل از رخداد) و اولویت پنجم در راستای «پاسخ به» (یا مقابله با) سوانح (بعد از رخداد آنها) است:
اولویت اول: تضمین این نکته که کاهش ریسک سانحه، اولویت ملی و محلی با یک مبنای سازمانی قوی برای اجراست.
اولویت دوم: تشخیص، برآورد و رصد ریسک‌های سانحه و توسعه هشدار پیش‌هنگام. (توجه شود که توسعه سامانه‌های هشدار پیش‌هنگام برای تمام سوانح اصلی در هر کشور در این برنامه تا سال ۲۰۱۵ -پایان سال ۱۳۹۳ ش – باید انجام شده باشد، این در حالی است که برای بیشتر سوانح اصلی از جمله زمین‌لرزه چنین سامانه‌ای هنوز در کشور ما راه‌اندازی نشده است.)
اولویت سوم: استفاده از دانش، نوآوری و آموزش در ایجاد فرهنگ ایمنی و تاب‌آوری در تمام سطوح جامعه.
اولویت چهارم: کاهش و برهم نهی فاکتورهای ریسک.
اولویت پنجم: تقویت آمادگی در برابر سانحه برای «پاسخ» مناسب در تمام سطوح.
لزوم تدوین نقشه ریسک در ایران
تهیه نقشه ریسک ایران باید بر پایه بررسی ویژگی‌های فنی مخاطرات (محل، شدت، احتمال رخداد و فراوانی)، تحلیل درمعرض‌بودن و آسیب‌پذیری (محیطی، بهداشتی، اجتماعی، فیزیکی و اقتصادی) و ارزیابی تاب‌آوری (موثربودن ظرفیت‌های غلبه یا سازگاری با سناریوهای ریسک احتمالی) انجام شود. لازم به یادآوری است که معمولا در کشور ما قسمت اول (ویژگی‌های فنی مخاطرات) تهیه شده و می‌شود، ولی قسمت‌های بعدی (تحلیل آسیب‌پذیری و ارزیابی تاب‌آوری) یا انجام نشده یا در مراحل اولیه خود متوقف مانده است.
فعالیت‌های انجام‌شده در ۱۰سال گذشته در راستای چارچوب هیوگو
- تشکیل سازمان مدیریت بحران کشور
- ارجحیت‌دادن به مساله کاهش ریسک سانحه در برنامه‌های بودجه سالانه
- اولویت‌دادن به برنامه‌های کاهش ریسک در رسانه‌ها و وسایل ارتباط‌جمعی
- توسعه ارتباطات ریسک در سطح ملی که شامل تشکیل کنفرانس‌های سالانه در زمینه ریسک و مدیریت بحران با حضور و مشارکت متخصصان و مسوولان از حوزه‌های تخصصی مختلف است.
- توسعه سازمان‌های مدیریت بحران شهری در زیرمجموعه شهرداری‌ها
- تشکیل سازمان‌های مردم‌نهاد در زمینه مدیریت بحران، امداد و نجات و مدیریت ریسک (خیریه، شرکت‌ها و انجمن‌ها)
- توسعه آموزش و پژوهش و تحصیلات تکمیلی در زمینه ریسک و مدیریت بحران
- تشکیل کارگروه‌های مدیریت بحران تخصصی (مثلا شریان‌های حیاتی با حضور تمام سازمان‌های درگیر در مساله مدیریت بحران شریان‌ها در کلانشهرها، آب و فاضلاب، گاز، نفت، مترو و…)
- ارزیابی‌های فنی/تحقیق و توسعه R&D در مورد ریسک و مدیریت بحران در شهرها (پس از رخداد سوانح) و پیوست مطالعات ریسک در طرح‌های عمرانی کلان ملی
- ارزیابی مجدد قانون سازمان تشکیل سازمان مدیریت بحران کشور
- تهیه اسناد بالادستی با نگرش به ریسک سوانح در قسمت‌های مختلف آنها (در برنامه پنج‌‌ساله، اقتصاد مقاومتی و برنامه کلان توسعه علم و فناوری)
ارزیابی توسعه مدیریت ریسک سانحه در ایران باید برپایه بندهای ذیل انجام شود:
۱- درس‌آموزی از تجربیات قبلی: آیا برای توسعه برنامه تفصیلی مدیریت سانحه و دستورکار ملی کاهش ریسک، درس‌های سوانح قبلی مورد توجه قرار گرفته است؟
۲- هدایت: تشکیل سازمان مدیریت بحران کشور (بر پایه ستاد حوادث غیرمترقبه) در وزارت کشور، تشکیل شورای مدیریت بحران کشور (به ریاست رییس‌جمهور)، تشکیل کارگروه‌های ۱۴گانه مدیریت بحران در هر استان چگونه در هدایت و مدیریت ریسک سوانح در ایران کارآیی داشته است؟
۳- ظرفیت‌سازی: در این محورها باید سنجش کیفی و کمی صورت گیرد: الف- آموزش: توسعه برنامه‌های آموزشی تحصیلات تکمیلی و برنامه‌های آموزش تخصصی و بازآموزی برای کارکنان مراکز مدیریت بحران، ب- توسعه موسسات: ایجاد سازمان‌های پیشگیری و مدیریت بحران و تلاش برای توسعه سامانه‌های هشدار ج- سازمان‌های مردم‌نهاد: مشارکت سازمان‌های بخش خصوصی، مردم‌نهاد و خیریه.
۴- درنظرگرفتن مخاطرات چندگانه: آیا مخاطرات و ریسک‌های چندگانه و تبعات آنها در برنامه‌های کاهش ریسک در کشور در دستورکار قرار گرفته است؟
دستورکار ملی برای کاهش ریسک
به باور نگارنده لازم است این محورها در دستور کار ملی برنامه جامع کاهش ریسک سوانح قرار گیرد:
- ساماندهی یک گزارش ارزیابی ملی کاهش ریسک سانحه بر پایه گزارش ارزیابی جهانی کاهش ریسک سانحه (سازمان‌ملل‌متحد)
- سازماندهی سامانه و تهیه نقشه ریسک ایران بر پایه مخاطرات چندگانه
- ساماندهی سامانه ارزیابی و برآورد میزان آمادگی مقابل ریسک سوانح بر پایه داده‌های به روز شونده در سطح استان‌های کشور
* دانشیار پژوهشگاه بین‌المللی زلزله‌شناسی و مهندسی‌زلزله
