دهکده طهران، پایتخت ایران
شهروندان – کوثر سامانی:
همزمان با تاسیس سلسله قاجاریه، تهران به عنوان پایتخت کشور، معرفی شد و به این ترتیب دهکده طهران در جاده آبادانی و توسعه قرار گرفت تا اینکه در بیست و یکمین سال سلطنت ناصرالدین شاه قاجار، بر اثر افزایش جمعیت، وی تصمیم گرفت که شهر را وسعت بخشد و شهری با نام خود در کنار تهران قدیم یا عتیق بنا کند.
از این رو، در این روز برابر با یازدهم شعبان ۱۲۸۴ق توسعه تهران و احداث شهر جدید با نام «دارالخلافه ناصری» را آغاز کرد و از این پس، تهران به این نام خوانده شد.
طهران یکی از کهن‌ترین خاستگاه‌های شکل‌گیری فرهنگ و تمدن در ایران زمین است. کاوش‌های باستانشناسی بر حضور و حیات انسان در دشت طهران در دوران پارینه سنگی دلالت می‌کنند. کاوش‌های تپه قیطریه، تپه کهریزک، تپه معمورین در فرودگاه امام خمینی (ره)، قبور یافت شده در دروس و پیشوای ورامین و چندین سایت دیگر نشان از اهمیت فراوان حوزه جغرافیایی تهران در حدود سه هزار سال پیش یعنی همزمان با عصر آهن دارد. در عصر تاریخی، طهران از ری تبعیت داشته است تا اینکه با حمله مغول به شهر ری اهالی آن به سرزمین‌های دیگر از جمله تهران مهاجرت کردند.
هرچند تاریخ دقیقی از آغاز شکل‌گیری تهران به‌عنوان یک شهر در دست نیست، اما ساخت حصار طهران در سال ۹۶۱ ه.ق. به دستور شاه طهماسب صفوی را می‌توان نقطه عطفی در شکل‌گیری هسته تهران امروزی دانست. این شاه صفوی برای آنکه استراحتگاه امنی در جوار حرم حضرت عبدالعظیم حسنی (ع) داشته باشد، دستور به ساخت این حصار داد. «حصار شاه طهماسبی» به طول یک فرسخ (۶ کیلومتر) با ۱۱۴ برج به تعداد سوره‌های قرآن و چهار دروازه بنا شد. توسعه و تغییرات طهران در دوره شاه عباس کبیر و دیگر شاهان صفوی از جمله شاه سلیمان و پس از آن نادرشاه افشار و کریم‌خان زند در محدوده «حصار شاه طهماسبی» باقی ماند.
تا اینکه در روز ۱۱ جمادی الاول ۱۲۰۰ ه.ق. با ورود آقامحمدخان قاجار طهران عملا پایتخت ایران شد. مساحت شهر در این زمان ۷/۵ کیلومتر و جمعیت آن ۱۰ تا ۱۵ هزار نفر بود. توسعه طهران در زمان فتحعلی‌شاه، محمدشاه و اوایل ناصرالدین شاهقاجار نیز در داخل محدوده همین حصار ادامه یافت.
در سال ۱۲۸۵ ه.ق. به فرمان ناصرالدین شاه قاجار و به منظور توسعه شهر از اطراف، کار ساخت حصار جدیدی به دور حصار قدیم شهر آغاز شد و تا سال ۱۲۸۸ ه.ق. به طول انجامید. این حصار که توسط بولر فرانسوی معلم نظامی دارالفنون احداث شده بود۱۸/۲۵ کیلومتر مربع مساحت داشت و به «حصار ناصری» معروف شد.
سلطان صاحب‌قران تصمیم به نوسازی پایتختش گرفت و با کلنگ نقره‌ای‌اش اولین کلنگ را را برای آغاز فصل تازه تهران بر زمین زد و این‌گونه شد که روز یازدهم شعبان ۱۲۸۴ق روز تاسیس تهران جدید نام گرفت. البته ذکر این نکته لازم است که تمامی این تغییرات در جهت افزایش رفاه پادشاهان قاجار صورت می‌گرفته است چرا که مردم همواره «رعیت» بودند و نه «شهروند»، شهر و کل مملکت، ملک مطلق پادشاه بود، نه سرزمین و میهن مشترک همه ایرانیان. به بهانه «تولد تهران جدید» به سراغ مردی رفتیم که چند سالی است مردم را با خود به گشت و گذار در تهران می‌برد. نصرالله حدادی، نویسنده، تهرانشناس، ناشر و روزنامه‌نگاری است که تحقیقات گسترده‌ای در باب تاریخ و جغرافیای تاریخی تهران انجام داده و با برنامه تلویزیونی «با من به تهران بیایید» نقش مهمی را در افزایش آگاهی مردم نسبت به پایتخت ایفا کرد. حدادی اگرچه میانه خوبی با فضای مجازی ندارد ولی با روی باز دعوت ما را برای این گفت و گوی کوتاه پذیرا شد.
چرا آقامحمد خان دهکده‌ای کوچک و کم جمعیت همچون تهران را به پایتختی برگزید، شهری که نه کاخ سلطنتی در شان شاه قاجار داشت و نه شکوه و جلال پایتخت‌های دیگر سلاطین حاکم بر ایران را؟
انتخاب تهران به‌عنوان پایتخت از سوی آقا محمدخان قاجار دلایل زیادی داشت، نخست آنکه تهران در مرکز ایران قرار داشت و امکان دسترسی به سایر مناطق کشور به راحتی از آن میسر بود. این نکته مهمی بود که آقامحمد خان به آن پی برد. دلیل دیگر آب و هوای خوب این شهر بود و آخرین موضوع نیز برج و باروهای شهر بود. درست است که تهران کاخ سلطنتی نداشت اما قلعه‌هایی داشت که امکان حفاظت از شهر را به راحتی میسر می‌کرد و امنیت شهر را بالا می‌برد.
شاهان قاجار چه اقداماتی را برای توسعه شهر و افزایش رفاه اهالی آن انجام دادند؟
در حقیقت تهران از دوره صفوی تا دوره فتحعلی‌شاه قاجار خیلی تغییر نکرد. و اندک تغییراتی هم که صورت می گرفت در محدوده حصار قدیم محصور بود. «چاله میدان»، «عودلاجان»، «پامنار»، «بازار» و «سنگلج» محلات پنج‌گانه تهران را تشکیل می‌دادند.
در دوره فتحعلی‌شاه آثاری همچون مسجد شاه، بناهای باغ‌شاه، برج نوش، کاخ نگارستان، قصر لاله‌زار و کاخ نیاوران در تهران ساخته شد که متاسفانه امروز به جز مسجد شاه و کاخ نیاوران تمامی آن‌ها از بین رفته‌اند. عمده تغییرات در عهد ناصری رخ داد.
چرا روز ۱۷ آذر را روز تاسیس تهران جدید نامیدند؟
در بیست و یکمین سال سلطنت ناصرالدین شاه قاجار تهران از حالت حصار دوره شاه طهماسبی خارج شد. و به دلیل افزایش جمعیت به دستور شاه توسعه شهر تهران آغازمی‌شود. و خندق‌های عمیق تهران از شمال تا خیابان امیرکبیر و امام خمینی (ره)، از جنوب تا مولوی، از شرق تا خیابان ری و از غرب تا خیابان وحدت اسلامی توسعه پیدا می‌کند. میرزا یوسف مستوفی الممالک نظارت بر این طرح را برعهده می‌گیرد. به این ترتیب مسافت دور شهر از سه کیلومتر به ۱۹ کیلومتر می‌رسد. با توسعه شهر قیمت زمین هم پایین می‌آید و مردم شروع به ساخت خانه در خارج از حصار شهر می‌کنند. گفته می‌شود که منطقه منیریه هم در همین زمان شکل می‌گیرد و کم کم رو به رشد می‌رود.
حدادی در پایان این گفت و گو به وضعیت میراث فرهنگی تهران اشاره کرد و گفت: عدم اطلاع‌رسانی کافی سازمان میراث فرهنگی تهران در سال‌های اخیر به شهروندان تهران و اطلاع‌رسانی ضعیف در این زمینه که بیشترین نقش را در عدم توجه شهروندان به میراث تهران دارد، همچنین عدم وابستگی شهروندان تهران به آثار تاریخی این شهر از دلایل غربت آثار تهران در میان شهروندان و به تبع آن نابودی و تخریب این آثار است. به بیانی دیگر مردم تهران تنها به مسایل روزمره خود فکر می‌کنند و غریبی تهران با شهروندان را به راحتی می‌توان در زندگی تهرانی‌ها دید.
