تاریخ انتشار : پنجشنبه ۲۹ خرداد ۱۳۹۳ زمان انتشار : ۲۲:۵۸

شهروندان:
«ناجی» یکی از صیادان شادگان، ماهی کوچکی به اندازه کف دست نشان‌مان می‌دهد و با ناراحتی می‌گوید: نمی‌دانیم این چه جور ماهی است و از کجا آمده. تنها این را می‌دانیم که حالا تالاب شادگان پر شده از این ماهی‌ها. آنها تخم دیگر ماهی‌ها را می‌خورند. نگرانی ما از این است که تا چند سال دیگر اثری از ماهی‌های تالاب نماند.

«شانگ هور»؛ این نامی است که صیادان محلی خوزستان برای گونه‌یی از ماهی «تیلاپیا» برگزیده‌اند. ماهی مهاجمی که هم مردم را نگران کرده و هم کارشناسان را. سرو کله «تیلاپیا» اول در رودخانه کارون پیدا شد، اما حالا از تالاب بین‌المللی شادگان و رودخانه دز هم سردرآورده است.

احمدرضا لاهیجان‌زاده، مدیرکل حفاظت محیط زیست خوزستان نیز نسبت به وجود گونه‌یی از ماهی «تیلاپیا» در تالاب بین‌المللی شادگان و رودخانه کارون هشدار می‌دهد: ازدیاد این ماهی در منابع آبی خوزستان جدی است و اثر آن شاید ۵ تا ۱۰ سال دیگر مشخص شود. بنابراین نیاز است هرچه سریع‌تر، این‌گونه به درستی شناسایی و کارگروه ملی با حضور محققان وارد عمل شوند تا راه‌های مقابله با آن مطالعه و اجرا شود.

لاهیجان‌زاده با اشاره به تنوع زیستی بی‌نظیر تالاب شادگان می‌گوید: براساس رده‌بندی سازمان حفاظت محیط زیست (طبق ۱۶ شاخص) این تالاب بین‌المللی رتبه نخست کشوری را داراست و نگران تهدید آبزیان بومی تالاب توسط تیلاپیا هستیم. این ماهی مهاجم با ورود به تالاب (که ۸۵ گونه ماهیان دریایی و تالابی و میگو دارد)، گونه غالب می‌شود و تنوع زیستی آبزیان را به خطر می‌اندازد. البته اثرات بعدی آن هنوز مشخص نیست و نیاز به مطالعه دارد. سال گذشته با مشاهده این ماهی، هشدارهای لازم را به سازمان حفاظت محیط زیست و شیلات اعلام کردیم.

به گفته وی، تیلاپیا به صورت رسمی در خوزستان پرورش داده نمی‌شود اما اخباری مبنی بر مشاهده آن در حوضچه‌های پرورش ماهی در خرمشهر وجود دارد.

 مهمان ناخوانده

«ماهیان تیلاپیا دو نوعند: خوب و اقتصادی؛ بد و مخرب. این‌گونه‌یی که در آب‌های خوزستان به صورت ناخوانده پیدا شده، نوع بسیار مخرب با نام زیلی (zilli) است. در واقع گونه هرز است و هیچ‌گونه ارزش اقتصادی ندارد. جثه کوچک، همه‌چیزخوار بودن، سرعت رشد بسیار زیاد، مقاومت بسیار نسبت به شرایط محیطی و کنترل دشوار از ویژگی‌های این‌گونه است. مهم‌تر از همه اینکه رقیب قدرتمند غذایی برای گونه‌های بومی و محلی به شمار می‌رود و عرصه را بر آنها تنگ می‌کند. البته اینها ویژگی‌های کلی ماهی تیلاپیاست و راجع به گونه زیلی شناخت درستی نداریم چون هنوز مطالعه نشده است».

اینها را جاسم مرمضی، رییس پژوهشکده آبزی‌پروری جنوب کشور درباره این ماهی می‌گوید.

او می‌افزاید: خوزستان نخستین جایی در کشور است که این‌گونه مخرب در آن مشاهده شده و روز به روز هم در حال ازدیاد است. نحوه ورود این‌گونه هنوز نامشخص است اما احتمال دارد در دوره نابسامانی‌های عراق از طریق آب‌های مشترک وارد شده باشد. این ماهی نخستین بار در نمونه‌برداری‌های یک سال پیش در کارون محدوده دارخوین و بعد هم در تالاب شادگان دیده شد. از حوضچه‌های پرورش ماهی نیز گزارش‌هایی از وجود این‌گونه رسیده است اما بعید می‌دانم که در استخرها پرورش داده باشند زیرا فاقد ارزش اقتصادی است. چیزی که هست اینکه این‌گونه هم برای محیط زیست و هم استخرهای پرورش ماهی واقعا زیان‌آور است. اگرچه هنوز آمار و برآوردی از تعداد و میزان خسارت‌هایی که وارد کرده نیست. بنابراین برای جلوگیری و مقابله با تکثیر آن باید بین سازمان‌های ذی‌ربط هماهنگی شود و کارشناسان راهکارهایی ارائه دهند.

وی اظهار می‌کند: تکثیر نوع اقتصادی تیلاپیا هنوز در برنامه نیست. برای این کار ابتدا باید مطالعه همه‌جانبه انجام و مجوزهای زیست محیطی اخذ شود.

 از موزامبیک تا شادگان

سیدمحمدرضا فاطمی، عضو هیات علمی دانشگاه آزاد اسلامی واحد علوم و تحقیقات تهران اما در مساله هجوم «تیلاپیا» شیلات را مقصر می‌داند.

او می‌گوید: ویژگی‌های نوع خوب و بد این ماهی یکسان است و پرورش «تیلاپیا» به‌طور کلی در کشور ممنوع است. شیلات در سال ۸۳ مجوزی را فقط برای پرورش آزمایشی این ماهی در یزد گرفته اما می‌بینیم که این‌گونه ابتدا در حوضچه‌های پرورش ماهی خوزستان و بعد هم رودخانه کارون و دز و تالاب شادگان پیدا شده. در نقاط مختلف خوزستان این‌گونه در استخرها پرورش داده می‌شود و پایان‌نامه‌های دانشجویی نیز در این رابطه وجود دارد. تیلاپیا خاص مناطق آفریقایی چون مصر و موزامبیک است، بنابراین نامعقول است فکر کنیم که با پای خود به خوزستان آمده باشد و ادعای شیلات در مورد بی‌اطلاعی از این مساله پذیرفته و قابل توجیه نیست.

فاطمی با تاکید بر اینکه گزارش‌ها وجود تیلاپیا را از سه سال پیش نشان می‌دهد، تصریح می‌کند: این به فاجعه تبدیل می‌شود. تیلاپیا ظرف ۱۰ سال در تمام آب‌های خوزستان (اعم از رودخانه‌های کرخه، جراحی و خیرآباد) خود را نشان می‌دهد و گونه‌های بومی را از بین می‌برد. علاوه بر این، برای استان‌های دیگر که با خوزستان منابع آبی مشترک دارند نیز تهدید به شمار می‌آید. با این حال شیلات دست روی دست گذاشته است. برای پیگیری این مشکل یک سال همزمان طولانی و شناسایی این‌گونه ظرف یک هفته امکان‌پذیر است.

به‌گفته‌وی، تعطیلی استخرهای پــرورش تــیـلاپــیا و مــجازات پرورش‌دهندگان متخلف همچنین اطلاع‌رسانی و آگاه‌سازی مردم محلی و پرورش‌دهندگان اقداماتی است که باید به سرعت انجام شود.

 تجربه تلخ «کپور»

خوزستان با داشتن بیشترین رودخانه‌ها و بیشترین گونه‌های ماهیان، بسیار حایز اهمیت است. از ۱۵۰ گونه ماهی آب‌های شیرین (داخلی) ۵۰ تا ۶۰ گونه در خوزستان شناسایی شده. ماهیان دریایی نیز از تنوع بسیار خوبی برخوردارند. با این حال این استاد گروه بیولوژی دریا، نسبت به تهدید ذخایر ماهیان در خوزستان هشدار می‌دهد: تعدادی از ماهیان آب‌های داخلی خوزستان در دنیا منحصربه‌فرد است؛ مانند «بنی» که زیستگاهش تالاب هورالعظیم است. زمانی ۲۲ هزار تن «بنی» در این تالاب صید می‌شد. اما این‌گونه ۱۵ سال پیش با وارد کردن ماهی «کپور» که رقیب غذایی آن محسوب می‌شود از یک سو و ساخت سد کرخه از سوی دیگر امکان تخم‌ریزی را از دست داد. ماهیان دریایی نیز اگر چه در معرض خطر نیستند اما ذخیره بعضی گونه‌ها در حال تهدید است.

وی تصریح می‌کند: سدسازی روی کرخه و کارون و جلوگیری از وقوع سیلاب‌ها در زاد و ولد ماهیان اختلال ایجاد کرده. به‌طور مثال گونه‌های حلوا سفید، بنی و صبور کاهش زیادی داشتند. علاوه بر این، تخلیه فاضلاب‌های شهری و صنعتی، رودخانه‌ها و خورها و به تبع آن گوشت ماهیان را آلوده کرده است که در آینده لطمات بسیاری از این بابت متحمل خواهیم شد.

 سرنوشت آبزیان

گزارش پژوهشکده آبزی‌پروری جنوب نشان می‌دهد که ازدیاد تیلاپیا زیلی فقط در یکی از سایت‌های پرورش ماهی در خرمشهر کاهش ۳۰ درصدی رشد ماهیان را به دنبال داشته است. آیا با همین نمونه کوچک نمی‌توان پیش‌بینی کرد که این آفت تا یک دهه دیگر چه بلایی بر سر تنوع زیستی آبزیان خوزستان خواهد آورد؟

‌نادره وائلی‌زاده

اعتماد