قحطی مدیریت همگرایانه در بحبوحه خشکسالی خراسان شمالی/ اینجا آب از آب تکان نمی‌خورد
شهروندان:
برای چندمین سال پیاپی خشکسالی دامن خراسان شمالی را گرفته تا جایی که تاکنون پنج سد از 6 سد این استان به طور کامل خشک شده‌اند. در این میان اتلاف منابع محدود موجود آب، به ویژه در بخش کشاورزی تنش کم آبی در این استان را رفته‌رفته به بحرانی جدی تبدیل میکند.
به گزارش مهر، طی حدود نیم قرن اخیر با ورود فناوری حفر چاه‌های عمیق و نیمه عمیق به کشور، ایده اصلی حفاران این چاه‌ها؛ دستیابی به آب‌های موجود در عمق بیشتر زمین بوده به گونه‌ای که همه ساله با پایین تر رفتن سطح آب سفره‌های زیرزمینی به دلیل استفاده بیش از ظرفیت و کاهش بارندگی، بهره برداران نیز اقدام به حفر چاه‌های عمیق تری می کردند.
دستیابی به آب های موجود در عمق بیشتر زمین ایده اصلی حفاران چاه‌های عمیق و نیمه عمیق در تمام دوران فعالیت‌شان در کشور بوده است. دورانی به درازای بیش از نیم قرن؛ ایده‌ای که رفته رفته برای کشاورزانی که کشت و کارشان مستقیم به آب های زیرزمینی وابسته بوده و هست، به یک باور تبدیل شد و این چنین بود که منابع کمیاب و باارزشی را که طبیعت طی هزاران سال برای نسل بشر به عنوان یک ذخیره حیاتی در دل خود حفظ کرده بود، به مدد موتورپمپ های پر سر و صدا از دل زمین بیرون کشیده و به چشم بر هم زدنی مصرف شد.
این اقدام ساییدن سوهان بر دندانه‌های کلید توسعه پایدار بود؛ بی آن که حتی لحظه ای به تشنگی و کم آبی فرداهای پیش رو بیندیشیم.
برف سنگین نوروز امسال هم که به دنبال یک زمستان کم بارش و کم فروغ در خراسان شمالی حادث شد، بیشتر از آن که مایه امیدواری باشد و یادآور آن مثل معروف”سالی که نکوست، از بهارش پیداست” غلط انداز از کار درآمد تا بسیاری از ساکنان استان در واکنش به اخبار هشدارآمیزی که در گوشه و کنار، در مورد خشکسالی قریب الوقوع منتشر می شد، تنها نیشخندی بزنند! اما حالا، این غول خشکسالی است که گریبان کشاورزان و روستانشینان استان را سخت می فشارد و دور نیست که تامین آب شرب برای شهرنشینان هم با دشواری های فراوان همراه شود.
ناقوس مرگ سدهای خراسان شمالی
بدون شک خشکسالی، برای چندمین سال پیاپی دامن خراسان شمالی را گرفته و اکنون دیگر آن دسته از مردم و مسئولانی که باور چندانی به وقوع کم آبی پایدار در این خطه نداشتند، نیز باید در افکارشان تجدیدنظری اساسی کنند چرا که سرسبزی خراسان شمالی را دیگر باید تنها در تابلوی خوشامدگویی ورودی این استان مشاهده کرد.
مدیرعامل شرکت آب منطقه ای خراسان شمالی با اشاره به وقوع خشکسالی در استان در گفتگو با خبرنگار مهر می‌گوید: از بین ۶ سد موجود در این استان در حال حاضر تنها سد شیرین دره آب دارد و مابقی سدها خشک شده اند.
کاظم طاهریان اضافه می کند: حجم آب مخزن سد شیرین دره نیز در مقایسه با مدت مشابه سال گذشته، ۵۰ درصد کاهش داشته و به علت برداشت‌های غیرمجاز کشاورزان و باغداران در بالادست این سد، ورودی آب به این سد در شرایط کنونی صفر است.
وی اظهار می کند: این درحالی است که روزانه دوهزار لیتر برثانیه آب برای مصارف کشاورزی و ۳۰۰ لیتر برثانیه برای مصرف آب شرب شهر بجنورد از مخزن این سد برداشت می‌شود.
این مسؤول می‌گوید: با ادامه روند کنونی این سد نیز ذخیره‌ای برای سال آینده نخواهد داشت و وضعیت آن در سال آینده بهتر از سایر سدهای استان در سال جاری نخواهد بود.
به گفته وی مخزن سد چری فاروج نیز یک ماه پیش خشک شده است و حجم آب و گل و لای مخزن سد شیروان هم به مقدار پایین‌تر از حجم ضروری برای ایمنی پایداری سازه سد رسیده و آب قابل استفاده ندارد.
طاهریان می‌افزاید: حجم آب و رسوب باقی مانده در مخزن سد اسفراین نیز به کمتر از هفت میلیون متر مکعب کاهش یافته که چهار و نیم میلیون متر مکعب آن رسوب است.
وی می‌گوید: با این وجود برداشت آب از این سد برای مصارف شرب و کشاورزی به مجموع روزانه ۴۶۰ لیتر بر ثانیه ادامه دارد و به زودی مخزن این سد نیز خشک خواهد شد.
مدیرعامل شرکت آب منطقه ای خراسان شمالی اظهار می‌دارد: شش سد ساخته شده در این استان توان ذخیره ۲۴۹ میلیون متر مکعب آب را دارند و ۲۰ هزار و ۶۷۰ هکتار زمین کشاورزی و باغ زیر پوشش شبکه‌های آبیاری این سدها است.
آبی از مسئولان گرم نمی‌شود
خشکسالی البته همزاد هزاران ساله اقلیم و طبیعت ایران زمین و جمیع زیستمندان و ساکنانش بوده‌است. دقیقا از همین‌رو است که پیشینیان ما با پذیرش این واقعیت اجتناب ناپذیر، در ابداع فنون و مهارت‌های استحصال و انتقال آب به دوردست‌ها، گوی سبقت را از سایر تمدن‌های کهن ربوده بودند؛ فنون خاص مهندسی و شیوه هایی که طی قرون و اعصار گذشته، مایه پایداری زیستی جوامع ساکن این فلات قاره بوده، ولی اکنون رو به فراموشی است.
اما در دوران جدید یا بهتر بگوییم در دهه‌های اخیر، زنگ خطر واقعی خشکسالی و پیامدهای تغییر اقلیم زمانی به صدا درآمد که تالاب‌های بزرگ کشور، از دریاچه ارومیه و گاوخونی گرفته تا بختگان و هامون، یک به یک خشک شدند. شوربختانه این زنگ خطر را کمتر کسی شنید تا مگر عقلای قوم برای آن تدبیری بجویند.
از نگاه کارشناسان دفتر عمران سازمان ملل متحد، در حال حاضر خشکسالی و فرسایش خاک در کنار آلودگی هوا، شدت بالای مصرف انرژی و نابودی تنوع زیستی گیاهی و جانوری، پنج چالش اساسی محیط زیست کشورمان محسوب می شود، در خراسان شمالی هم به ویژه با جولان دو عامل ویرانگر نخست روبه رو هستیم. به بیان دیگر، مصرف بسیار بیشتر از حد تعادل منابع حیاتی و کمیاب آبی و آلودگی آب‌ها، ازجمله مصادیق پرشمار تجاوز حریصانه ما به این میراث گذشتگان و امانت آیندگان است.
به هر روی خشکسالی که بخشی از آن به تغییرات اقلیمی و بخش زیادی هم به سوء مدیریت و نحوه بهره جستن بدون دوراندیشی ما از منابع طبیعی باز می گردد، امسال نه تنها گلوی محیط زیست و کشاورزی خراسان شمالی را سخت می‌فشارد، بلکه بیم آن می‌رود که تأمین آب شرب برای بسیاری از ساکنان شهرها و روستاهای استان را بیش از همیشه دشوارتر سازد.
یک کارشناس محیط زیست معتقد است: روند شتابان و نگران کننده برداشت نامتوازن منابع آب در خراسان شمالی به خصوص در دهه‌ها و سالیان اخیر همانند اغلب مناطق کشور به نحوی پیش رفته است که با کاهش بی سابقه منابع آب‌های جاری و زیرزمینی مواجه هستیم.
سعید یوسف‌پور، می گوید: امسال خراسان شمالی در زمره پنج استانی قرار گرفته که بیشترین افزایش خشکسالی را نسبت به میانگین بلند مدت تجربه می کند.
به گفته وی اگر چه خشکسالی عمدتا متاثر از تغییرات اقلیمی جهانی است و برای سه ماهه تابستان سال جاری در اکثر استان‌ها افزایش دمایی برابر ۱٫۵ درجه و در برخی از استان نیم تا یک درجه پیش بینی شده است اما سوء‌مدیریت منابع آب پیش‌بینی‌هایی که برای ۳۰ سال آینده در خصوص خشکسالی شده بود را سریع تر محقق میکند.
رضا نعیمی، معاون حفاظت و بهره‌برداری شرکت آب منطقه‌ای خراسان شمالی نیز می گوید: سدهای استان طی یکی، دو دهه سپری شده از زمان ساخت و بهره‌برداری آن‌ها، چنین شرایط سختی را به لحاظ کم آبی نداشته‌اند.
محمد حاج رسولی‌ها، مدیرعامل شرکت مدیریت منابع آب ایران نیز به تازگی با بیان این که ایران برای هفتمین سال پیاپی درگیر خشکسالی است، گفته که بر اساس آمارها، از شش سال پیش به طور مداوم متوسط بارندگی در کشور کمتر از حد طبیعی و معمول بوده است و متاسفانه این روند همچنان ادامه دارد.
عبور از تنش آبی و ورود به بحران آب
یک کارشناس ارشد محیط زیست در این زمینه در گفتگو با خبرنگار مهر، می‌گوید: به استناد شواهد علمی مورد تایید مجامع معتبر داخلی و بین المللی، خراسان شمالی و همچنین دیگر نقاط کشور به یک دوران نسبتا طولانی خشکسالی وارد شده است.
مهدی کرمی اضافه می کند: آن هم دورانی که شاید افزون بر دو دهه به طول بینجامد و گسترش بیابان‌ها، به قهقرا رفتن زیست بوم‌ها و دگرگونی چشم اندازهای طبیعی در اغلب مناطق کشور از پیامدهای حتمی آن است.
وی اظهار می‌دارد: اگر این پیش‌بینی دانشمندان محقق شود، در سال های پیش رو میزان بارش در ایران حتی کمتر از نصف میانگین سالانه فعلی خواهد بود، وسعت کویرها بیشتر و بیشتر خواهد شد و غالب زیستگاه های کنونی به یک دگردیسی پس رونده وارد می‌شوند؛ یعنی جنگل‌ها درختزار می‌شوند، درختزاران بوته زار می شوند، بوته زارها بیابان می شوند و بیابان ها به سترونی مطلق نزدیک خواهند شد.
کرمی می گوید: صدالبته شکی نیست که مردم و دولتمردان باید هر یک به سهم خود در تلاش برای غلبه بر این چالش بزرگ شریک شوند و در پی کاهش مصرف و استفاده بهینه از منابع آب باشند؛ اما در حالی که بخش کشاورزی بیشترین مصرف و هدررفت آب را به خود اختصاص می‌دهد، مسئولان برای غلبه هرچند موقت بر بحران کم آبی، مدام از ضرورت صرفه‌جویی شهروندان سخن می‌گویند و گاهی نیز از در تهدید به جیره‌بندی در می آیند.
به گفته وی این همه در حالی است که جیره‌بندی و صرفه‌جویی که مسئولان تقریبا هر تابستان آن را تکرار می‌کنند، در حقیقت بیشتر ناظر بر شش یا هفت درصد کل حجم آبی است که به مصرف خانگی می‌رسد، در حالی که چنانچه مدیریتی علمی و کارآمد بر آن نود و اندی درصد منابع آبی اعمال می‌شد که به بخش کشاورزی اختصاص دارد، گذر از بحران کم‌آبی عملی‌تر میکند.
کرمی معتقد است: با این وجود، کشاورزی معیشتی و کم بازده ما به دلیل ساختار سنتی و ضعف سرمایه گذاری، همچنان از رواج گسترده روش‌های سنتی آبیاری رنج می برد و هر روز که می گذرد، تشنگی این مرز و بوم را بیشتر می کند.
به گفته وی از سوی دیگر، بهره وری پایین معضل دیگری است که به خودی خود، مشکلات موجود را دوچندان کرده است؛ به نحوی که میانگین تولید محصولات کشاورزی به ازای مصرف هر مترمکعب آب در دنیا ۲٫۵ کیلوگرم، اما این رقم در ایران کمتر از یک کیلوگرم است.
این کارشناس ارشد محیط زیست اظهار می کند: همچنین علاوه بر روش‌های سنتی و ناکارآمد آبیاری و گسترش بی‌رویه اراضی کشاورزی که سبب اتلاف آب می‌شود، الگوی نامناسب کشت، عامل دیگر هدررفت این مایه حیات به شمار می‌آید.
وی می افزاید: با این اوصاف، به نظر می‌رسد که پیش‌بینی هشدارآمیز شش ماه قبل وزیر نیرو اندک اندک به تحقق نزدیک‌تر می‌شود: گذر از شرایط “تنش” آبی و واردشدن به وضعیت “بحران” آب.
لزوم مدیریت یکپارچه و همگرایانه آب در خراسان شمالی
کارشناسان با استناد به این واقعیت‌ها و با یادآوری آمار ۹۴ درصدی مصرف آب خراسان شمالی در بخش کشاورزی، بقای باقیمانده ذخایر استراتژیک آب شیرین استان را در گروی تحولی راهبردی در شیوه های فعلی آبیاری می دانند.
در این نگاه، مدیریت بهینه این منابع حیاتی جز با تکیه بر اصول مدیریت یکپارچه و همگرایانه دستگاه های متولی منابع آب، برنامه‌ریزی برای بهره گیری هر چه بیشتر از فناوری های نوین آبیاری، استفاده مطلوب از پساب ها و منابع نامتعارف آب، مدیریت هرزآب و سیلاب‌ها، همچنین ترمیم شبکه‌های آبرسانی با هدف کاهش هدررفت آب، توسعه طرح‌های آبخیز و آبخوان داری، تنظیم الگوهای کشت جدید با توجه به وضعیت اقلیمی منطقه و جلوگیری از تبدیل بی رویه اراضی دیم به آبی و نیز پراکنش صنایع با توجه به توان اکولوژیک هر منطقه میسر نخواهد شد.
طرح‌هایی که اگرچه در نگاه نخست شاید هزینه بر باشد، اما بدون شک، با برنامه ریزی جامع و همه جانبه نگر دستگاه‌های عریض و طویل دولتی و مشارکت مردمی دست یافتنی خواهد بود تا بدین ترتیب، یافتن راه هایی برای بازچرخانی آب و در نهایت، تامین پایدار این منبع کمیاب و حیاتی به عنوان یک ضرورت غیرقابل چشم پوشی، محقق شود؛ همان که کارشناسان از آن به عنوان بازمهندسی چیدمان توسعه مناطق و آمایش سرزمین با توجه به واقعیت‌های طبیعی کتمان‌ناپذیر کشورمان و تغییرات اقلیمی جهانی یاد می کنند.
گویا دیگر راهی جز این نمانده که شعار “نجات آب، نجات زندگی است” را هر روز و همه وقت تکرار کنیم و امیدوار باشیم که با تدبیر سازمان‌های ذی‌ربط و از آن مهم تر، با مصرف بهینه آب توسط بهره برداران بخش‌های گوناگون به ویژه در حوزه کشاورزی، حریم زندگی نسل کنونی و نسل های آتی را پاس بداریم.
