دیوان عدالت اداری و صیانت از آزادی‌های عمومی در قانون اساسی
شهروندان – حسین امینی اسدآبادی*:
حقوق ملت و صیانت از آن در قانون اساسی و میثاق ملی از دیرباز به عنوان یکی از بحث انگیز ترین مسائل حقوق اساسی است.
بررسی جایگاه قوه مجریه در نظام حاکمیت، وسعت عملکرد واصطکاک این قوه با حقوق ملت نسبت به دیگر قوا، زمینه ایجاد اندیشه ضمانت‌های قوی برای جلوگیری از تعدی و تجاوز زمامداران به حقوق مردم را بوجود آوردو منجر به تاسیس اصول تفکیک قوا ونظارت و تعادل درقوانین اساسی شد.مکانیسم های پیش رو در قانون اساسی نظارت سیاسی پارلمان ونظارت قضایی شبه قضایی بر اعمال قوه مجریه است.
از گزینه های کنترل قضایی بر اعمال اداری و اجرایی این قوه به وسیله دیوان عدالت اداری (اصل ۱۷۳ ق. ا.) ، نظارت قضایی بر آیین نامه های دولتی به وسیله قضات ( اصل ۱۷۰ ق. ا.) ، کنترل شبه قضایی به وسیله سازمان بازرسی کل کشور ( اصل ۱۷۴ ق.ا.) و نیز دیوان محاسبات( اصل ۵۵ ق. ا.) و کنترل رئیس مجلس بر مقررات دولتی مانند تصویب نامه و آیین نامه های دولت به لحاظ انطباق با قانون ( اصل ۱۳۸ ق. ا.) ، نمونه هایی از ابزارهای کنترلی پیش‌بینی شده بر اَعمال قوه مجریه در نظام حقوقی کشورمان است که نشان از اهمیت کنترل و نظارت بر این قوه در ساختار حکومتی جمهوری اسلامی ایران دارد.
در این مجال می خواهیم صلاحیت دیوان عدالت اداری را به عنوان یکی از مکانیسم های صیانت ازحقوق وآزادی‌های عمومی ملت دربرابر تصویب نامه ها و آیین نامه های قوه مجریه مورد بررسی قرار دهیم .اصل ۱۷۳ قانون اساسی از دیوان عدالت اداری به منظور رسیدگی به شکایات ، تظلما ت و اعتراضا ت مردم نسبت به ماموران یا آیین نامه های دولتی و احقاق حقوق آنها یاد کرده است که زیر نظر رئیس قوه قضاییه تاسیس می شود.
واما سوال اصلی این مبحث این است که با توجه نص صریح اصل ۱۷۳ قانون اساسی وماده ۱قانون دیوان در اجرای اصل یکصد و هفتاد و سوم ( ۱۷۳ ) قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران به منظور رسیدگی به شکایات، تظلّمات و اعتراضات مردم نسبت به مأموران، واحدها و آیین نامه های دولتی خلاف قانون یا شرع یا خارج از حدود اختیارات مقام تصویب کننده، دیوان عدالت اداری که در این قانون به اختصار «دیوان» نامیده می‌‌شود زیرنظر رئیس قوه قضاییه تشکیل می شود آیا لفظ مصوبه اطلاق دارد وتمامی مصوبات خلاف قانون یا شرع یا خارج از حدود اختیارات مقام تصویب کننده دولتی قابل شکایت در دیوان عدالت اداری هستند ؟ یا اینکه دیوان صلاحیت رسیدگی به بخش خاصی از این مصوبات را دارد؟
باید توجه داشت که به طور معمول محدوده مصوبات دولت در دو اصل ۱۲۷ رئیس جمهور می تواند در مواردخاص ، برحسب ضرورت با تصویب هیأت وزیران ، نماینده یانمایندگان ویژه با اختیارات مشخص تعیین نماید. در این موارد، تصمیمات نماینده یا نمایندگان مذکور در حکم تصمیمات رئیس جمهور و هیأت وزیران خواهد بود و۱۳۸ علاوه بر مواردی که هیأت وزیران یا وزیری مأمور تدوین آیین نامه های اجرایی قوانین می شود ، هیأت وزیران حق دارد برای انجام وظایف اداری و تأمین اجرای قوانین و تنظیم سازمان های اداری به وضع تصویب نامه و آیین نامه بپردازد. هریک از وزیران نیز در حدود وظایف خویش و مصوبات هیأت وزیران حق وضع آیین نامه و صدور بخشنامه را دارد ولی مفاد این مقررات نباید با متن و روح قوانین مخالف باشددولت می تواند تصویب برخی از امور مربوط به وظایف خود را به کمیسیون های متشکل از چند وزیر واگذار نماید.مصوبات این کمیسیون ها در محدوده قوانین پس از تأیید رئیس جمهور لازم الاجراست.تصویب نامه‌ها و آیین‌نامه های دولت و مصوبات کمیسیون های مذکور در این اصل، ضمن ابلاغ برای اجرا به اطلاع رئیس مجلس شورای اسلامی می رسد تا در صورتی که آنها را برخلاف قوانین بیابد با ذکر دلیل برای تجدیدنظر به هیأت وزیران بفرستد قانون اساسی معین شده است .
درخصوص صلاحیت رسیدگی دیوان عدالت اداری به مصوبات دولت در محدوده دو اصل یاد شده می توان به نظر مشورتی شماره ۷۳۷/۲۱/۷۹ مورخ ۳۰/۵/۷۹ شورای نگهبان استناد کرد (دیوان در مورد مصوبات کمیسیون های متشکل ازچند وزیر بر طبق اصل ۱۳۸ خود را صالح به رسیدگی نمی‌داند و تنها در موردی که مصوبا ت به وسیله کمیسیونی متشکل از چند وزیر و معاونان رئیس جمهور وضع شوند قابل شکایت و ابطال هستند بررسی ها نشان می دهد که در مورد مصوبات اصل ۱۳۸ قانون اساسی مصوبا ت برای اجرا و تطبیق با قوانین به اطلاع ریاست مجلس می رسد ودر صورت عدم تطبیق برای بازنگری به هیات دولت عودت داده می شوند که خود می تواند دلیل عدم صلاحیت دیوان در ابطال آنها باشد.
*کارشناس ارشد حقوق عمومی ومدرس دانشگاه
قانون
