مهمان خوش‌آواز شهر تهران
شهروندان – فرناز حیدری*:
پرواز و آواز بلبل‌های خرما در هوای متفاوت این روزهای شهر تهران، طرب‌انگیز و در عین حال عجیب است اما این بومی جنوب نه راه گم کرده و نه مهاجر است. پرنده‌شناسان ایرانی رهایی از قفس و قابلیت سازگاری با شرایط جدید محیطی را دلیل پراکنش نسبتاً گسترده این پرنده چابک و باهوش در تهران و حومه می‌دانند.
ویژگی‌های ظاهری از جمله سر سیاه با تاجی که در حین تکاپو گاه ظاهر و گاه محو می‌شود، چشمان نسبتاً درشت با حلقه‌ای زرد، گونه‌های سفید و بزرگ دو طرف سر و زیرچشم، تنه خاکستری، دم نسبتاً بلندی که بخش انتهایی آن را لکه‌های سفید پوشانده، پرهای زرد زیردم و قامت بزرگتر از گنجشک‌سانان می‌تواند تشخیص بلبل خرما را تسهیل کند. موفقیت این بازیگوش محتاط در تسخیر زیستگاه‌های جدید قابل تأمل است چرا که نقش غیرقابل توصیف انسان را در طبیعت معنا می‌کند.
زیستگاه و تغییرات جمعیتی
بلبل خرما به صورت طبیعی بومی مناطق جنوبی ایران، افغانستان، هند، عراق، کویت، پاکستان و عربستان سعودی است و در مقابل به کشورهایی از جمله بحرین، عمان، قطر و امارات متحده عربی معرفی شده. علی‌رغم اینکه جمعیت این گونه ظاهراً با روندی نزولی مواجه است اما به نظر نمی‌رسد سرعت افت جمعیت به حدی باشد که این پرنده را به مرز آسیب‌پذیری نزدیک کند.در نتیجه بر اساس برآوردهای اتحادیه جهانی حفاظت از طبیعت و منابع طبیعی در حال حاضر در رده <حداقل نگرانی> قرار دارد. البته کاهش جمعیت بلبل خرما در ایران مصداق چندانی ندارد و در تهران بالاخص بررسی‌های بیشتری لازم است تا احتمال تبدیل آن به گونه‌ای مهاجم مشخص شود.
تغذیه
منابع غذایی تأثیر بسزایی در سازگاری موجودات زنده از جمله پرندگان با محیط دارد. تنوع ساختارهای زبانی پرندگان نیز یکی از عواملی است که بر عادات غذایی آنها تأثیر می‌گذارد. در این زمینه مطالعات اندکی انجام شده اما یکی از تحقیقاتی که مشخصاً روی ساختار مورفولوژیکی زبان بلبل خرما انجام شده، نشان می‌دهد که زبان بلبل‌خرماهای بالغ همچون اغلب پرندگان در هر دو جنس نر و ماده قالبی مثلثی و کشیده دارد. ابعاد آن نیز کاملاً با نوک پایین پرنده مطابقت دارد. پژوهشگران دانشگاه دامپزشکی شهرکرد در این تحقیق نشان داده‌اند که در زبان این پرنده یک شیار میانی متوسط مشاهده می‌شود که بدنه اصلی زبان و قسمت فوقانی را به دو نیمه متقارن و مجزا تقسیم می‌کند. این شیار را مشخصاً در سایر پرندگان از جمله عقاب دم سفید، مرغابی‌ها و قوها می‌توان مشاهده کرد در حالی که اغلب جوجه‌ها و حتی پنگوئن‌ها فاقد آن هستند. علی‌رغم اینکه بلبل‌های خرما اساساً پرندگانی دانه‌خوار هستند اما یک ردیف جوانه چشایی نوک تیز روی زبان آنها وجود دارد که در درک حس فیزیکی ناشی از تماس با غذا مؤثر است. نوک تیز این جوانه‌ها نیز احتمالاً در بلع غذا و جلوگیری از برگرداندن آن از معده نقش مهمی برعهده دارند. به‌علاوه پژوهشگران دانشگاه سلطان قابوس تصاویری را از این پرنده در حین بلعیدن گل ثبت کرده‌اند که می‌تواند بیانگر پایه اصلی غذایی این پرنده یعنی استفاده از شهد گل‌ها و میوه‌ها باشد.
اما چرا بلبل خرما؟
با توجه به اینکه این پرنده باهوش، پرانرژی، پرسروصدا، کنجکاو، اجتماعی و تیزپرواز عادت به تغذیه از شهدخرما دارد، برخی از بومیان آن را آفت درختان خود می‌دانند چرا که پس از تغذیه بلبل‌ها یا اغلب خرماها بر زمین می‌ریزند یا داخل آنها را تخم حشرات پر می‌کند.
رنگ‌ها سخن می‌گویند
رنگ‌های مختلف پر پرندگان ریشه در دو عامل دارند: نخست رنگدانه‌ها و دوم انعکاس نور از ساختارهای متفاوت پر. نوعی از رنگدانه‌ها به نام کاروتنوئید مسئولیت ظاهر شدن طیف رنگی زرد را در پر پرندگان برعهده دارند که نمونه آن را می‌توان در قسمت زیر دم بلبل‌خرما هم مشاهده کرد. کاروتنوئیدها اغلب در بدن مهره‌داران تولید نمی‌شوند و رژیم غذایی امکان دریافت آنها را فراهم می‌کند. در عین حال موفقیت تولیدمثل پرندگان نیز تاحدودی به این رنگدانه‌های حساس به نور بستگی دارد. از طرف دیگر نقش ساختارهای میکروسکوپی پر نیز در معادله رنگ‌بندی بی‌تأثیر نیست. ملانین یکی دیگر از رنگدانه‌هایی است که می‌توان آن را هم در پر و هم در پوست پرندگان جست‌وجو کرد. این رنگدانه بسته به میزان و محل، طیف گسترده‌ای از رنگ‌ها از سیاه تیره گرفته تا خاکستری و زرد کمرنگ را در پرندگانی همچون بلبل‌خرما پدید می‌آورد.
آشفتگی رنگ‌ها
رنگ‌بندی پرندگان تنها یکی از راه‌های شناسایی گونه‌های مختلف است اما در طبیعت همیشه در روی یک پاشنه نمی‌چرخد. ثبت تصاویر متعدد از بلبل‌خرماهای لئوسیستیک تنها یکی از تجربه‌های متفاوت و آموزنده طبیعت است اما تفاوت آنها چیست؟ در واقع لئوسیسم شرایطی است که در آن رنگدانه‌های پوست یا پر حیوانات کم می‌شود. تنه اغلب بلبل‌خرماهای لئوسیستیک به جای خاکستری، سفید و خاکستری است. در اصل برخلاف آلبینیسم که یک نوع بیماری ژنتیکی است که در آن آنزیم تیروزین به ملانین تبدیل نمی‌شود در لئوسیسم کاهش در همه رنگدانه‌ها مشاهده می‌شود. در این مورد مشخصاً باید به نقش سلول‌های مهاجر بدن پرندگان در دوره جنینی از جمله سلول‌های تاج عصبی اشاره کرد. این سلول‌ها پیش‌ساز سلول‌ها و بافت‌های مهم از جمله ملانوسیت‌ها هستند. در عارضه لئوسیسم سلول‌های رنگدانه‌ای در حین ریخت‌سازی آن طور که در شرایط عادی معمول است از تاج عصبی به سمت پرها نمی‌روند. پرندگانی که به این عارضه مبتلا می‌شوند به واقع هیچ نوع بیماری مسری ندارند اما نظیر مواردی که در هیبریدهای بلبل‌خرما و بلبل گونه سرخ یا بلبل خرماهای معمولی مشاهده شده، مجبورند با مشکلاتی نظیر پیدا نکردن جفت یا عدم استتار مناسب کنار بیایند.
تجربه خارق‌العاده ثبت تصویر از بلبل خرما
شاید از نظر یک پرنده‌شناس و پرنده‌نگر هیچ فرصتی ایده‌آل‌تر از یک روز تعطیل آفتابی و سرد برای مشاهده نغمه‌سرایی پرندگان نباشد. تصویر حاضر نیز حاصل برخورد ناگهانی آقای علیرضا هاشمی با یک بلبل‌خرمای آوازخوان در کوچه باغ‌های اطراف پارک قیطریه است. این عکاس دوستدار طبیعت تجربه برداشت این عکس را علی‌رغم سادگی و معمولی بودنش نوعی ادراک متفاوت از یک روز آفتابی دل‌انگیز در کلانشهری همچون تهران توصیف می‌کند.
*کارشناس ارشد مهندسی محیط زیست – ایران
