خارجی‌ها با نقش قالی ما پُز می‌دهند
شهروندان:
سال‌هاست طرح‌های اصیل فرش ایرانی بدون هیچ حمایتی براحتی از سوی کشورهای دیگر از جمله پاکستان، نپال، هند و چین کپی می‌شود و ایران به دلیل نپیوستن به پیمان‌های بین‌المللی حوزه کپی‌رایت مانند کنوانسیون برن نتوانسته جلوی این سوءاستفاده‌ها را بگیرد و هم‌اکنون نقض حقوق مالکیت معنوی در طرح‌ها و نقشه‌های قالی تاثیرات منفی بر اقتصاد هنر فرش ایران گذاشته است.
این در حالی است که در کشورهای پیشرفته در ارتباط با کپی آثار هنری شدیدترین مجازات‌ها را برای مجرمان در نظر گرفته‌اند. امید بنام سال‌هاست طراحی، تحقیق و نویسندگی درباره قالی را ـ چه به صورت آکادمیک و دانشگاهی و چه به صورت حرفه ـ انتخاب کرده است. وی طراحی قالی را هم در داخل و هم خارج کشور تجربه کرده و با چالش‌های پیش روی این حوزه بخوبی آشناست.
- ما چند نوع طرح و نقشه در قالی ایرانی داریم و معروف‌ترین سبک‌ها متعلق به چه منطقه و چه دوره‌ای است؟
با توجه به تقسیم‌بندی کارشناسان داخلی از قدیم، طرح و نقشه قالی‌ها را به ۱۹ گروه تقسیم کرده‌اند که باید تجدید‌نظر اساسی در این باره صورت پذیرد، زیرا برخی طرح‌ها و نقشه‌ها در این تقسیم‌بندی جای ندارند. همچنین برخی طراحان، سبک و شیوه خاص خود را ایجاد کرده‌اند که امروزه به اسم آن طراح مشهور است. با توجه به آثار باقیمانده از نگارگری‌های دوره تیموری و قالی‌های دوره صفویه از مناطق مختلف، می‌توان ریشه‌های الهام طراحی قالی را لابه‌لای آنها جستجو کرد اما قالی شهری باف مناطق تبریز، کرمان، مشهد، اصفهان، کاشان، نائین، اراک، قم و تهران دارای سبک و سیاق خاص خود است.
- با توجه به تحقیقاتی که در زمینه قالی داشتید، چالش‌های پیش روی هنر ـ صنعت قالی را چگونه ارزیابی می‌کنید؟
اکنون پس از ۱۸ سال فعالیت مستمر، می‌توان نبود قانون کپی‌رایت برای طرح قالی، حمایت نشدن از طراحان قالی در ارتباط با بیمه هنرمندان و بازنشستگی، ناکارآیی انجمن‌های طراحان و نقاشان، نبود توجه جدی و نداشتن برنامه متولی فرش کشور در حوزه طرح قالی، تناسب نداشتن آموزش دانشگاهی برای طراحی قالی با نیازهای بازار کار، گسترش تکنولوژی و عدم تجهیز و بهره‌گیری این حوزه، نبود آشنایی لازم با تغییرات گسترده معماری داخلی منازل و مکان‌های مورد نیاز قالی در اروپا و آمریکا را از جمله چالش‌های صنعت قالی دانست.
- یکی از مشغله‌های ذهنی هنرمندان طراح و صاحبان ایده، نبود قانون کپی‌رایت برای آثارشان است. به نظر شما آیا وجود این قانون، به قالی کشورمان از جنبه‌های تولیدی و تجاری کمکی می‌کند؟
خوشبختانه قانون حمایت از حقوق مولفان، مصنفان و هنرمندان ـ که با هدف حمایت ازحقوق مادی و معنوی است ـ وجود دارد. این قوانین شامل سی و سه ماده و سه تبصره است که روز پنجشنبه یازدهم دی ۱۳۴۸ به تصویب مجلس شورای ملی رسیده و بر اساس آن قانون، آثاری که از سوی پدیدآورندگان تهیه می‌شود و آنچه این پدید‌آورنده از راه دانش و ابتکار پدید می‌آورد، از آن اوست.
سال ۱۳۸۹ طرح الحاقی جدیدی به ماده ۱۲ این قانون اضافه شد. همچنین کشور ما سال ۱۳۸۰ برای ثبت بین‌المللی علائم به پیمان مادرید ملحق شد، اما برای پیوستن به پیمان برن (که از کپی‌رایت حمایت می‌کند) هنوز تردید و احتیاط وجود دارد. متاسفانه به دلیل کهنه بودن این قوانین (مصوب بیش از۴۰ سال پیش)، باید طبق ماده ۲۱ این قانون، برای ثبت یک طرح قالی راهی تهران، میدان بهارستان، ساختمان مرکزی ارشاد شد و پس از طی مراحل غیرکارشناسی طرح شما به اصطلاح ثبت می‌شود.
- ضمانت اجرایی دارد؟
تکنولوژی‌های نوین نظیر اسکنر، پرینتر و دوربین‌های دیجیتال براحتی کپی و تکثیر آثار طراحی قالی را میسر می‌سازد و این در حالی است که به علت نبود صراحت قانونی و نبود مجازات‌های مشخص و بموقع، همچنین سهل‌‌انگاری در حفظ و نگهداری از آثار بویژه در برخی سازمان‌های دولتی هنگام ممیزی‌ها موجب شده تا حقوق صاحبان اثر، پدیدآورندگان، طراحان، مترجمان و محققان بسیاری پایمال شود. در کل به دلیل نبود قوانین و ضمانت اجرایی مشخص در این خصوص، نقض حقوق مالکیت معنوی بر آثار مختلف به صورت گسترده صورت می‌گیرد و این موضوع بشدت بر هنر، بخصوص طراحی قالی تاثیر منفی گذاشته است. این در حالی است که در کشورهای پیشرفته، شدیدترین مجازات‌ها را در این موارد برای مجرمان درنظر گرفته‌اند.
- برای نهادینه‌شدن احترام به حق مالکیت فکری در جامعه ما که طرح قالی نیز بخشی از آن است، چه اقداماتی باید انجام داد؟
به نظرم اقدامات فرهنگی نیاز اصلی است؛ از آموزش زیربنایی از جمله کتب مدارس تا دانشگاه و تاکید بر لزوم رعایت کپی‌رایت در تمام زمینه‌ها لازم است. همچنین تصویب قوانین به روز و کاربردی و نظارت بر اجرای آن، از اقداماتی است که به نظر مفید خواهد بود.
- نبود قوانین حمایتی برای طراحان نوآور قالی چه عواقبی به همراه دارد؟
کوچ طراحان و هنرمندان به خارج از کشور یا منزوی شدن و بیکار ماندن در داخل کشور از جمله پیامدهای آن است، اما اگر قوانین کپی‌رایت به صورت دقیق و منطبق با پیمان برن در حوزه طراحی و تولید قالی اجرا شود، به طور قطع موجب رشد و شکوفایی آثار ابداعی و نو شده، صاحبان فکر جایگزین کپی‌کاران خواهند شد.
اکنون کشورهای دیگر براحتی از زحمات و داشته‌های ما سوء‌استفاده می‌کنند و در واقع پز سنت و طرح‌های ما را می‌دهند، در صورتی که این اتفاق می‌تواند در داخل رخ دهد و تجارت قالی رونق بگیرد و متعاقب آن اشتغالزایی به همراه خواهد داشت و در کل وضعیت بحرانی موجود در طرح و نقش قالی کمی بهتر خواهد شد. با توجه به نمونه‌های تاریخی همانند دوران صفویه، ایجاد فضای مناسب برای رشد و تعالی هنرمندان بخصوص طراحان قالی نیازمند عزم ملی است.
- در ماه‌های گذشته خبر ثبت قالی از چند منطقه ایران در سازمان وایپو مطرح بود. در این باره آیا اطلاعاتی دارید؟
بله، قالی پنج منطقه ایران شامل اصفهان، تبریز، قم، خوی و هریس در سازمان جهانی مالکیت فکری وایپو (WIPO) مستقر در ژنو به ثبت جهانی رسید. این ثبت براساس معاهده لیسبون صورت پذیرفته است. این معاهده از نشانه‌های جغرافیایی کشورهای عضو حمایت می‌کند، به شرط این‌که در دفتر بین‌المللی ثبت شده باشد.
همچنین این حمایت در مقابل هرگونه تقلید صورت می‌گیرد، حتی اگر در غصب یا تقلیدی که صورت گرفته، مبدا واقعی محصول ذکر شود، به طوری که اسم مبدا به درخواست اشخاص حقیقی یا حقوقی (اعم از عمومی یا خصوصی) کشور مبدا که حق استفاده از این اسامی را دارند، به ثبت می‌رسد (ثبت در دفتر بین‌المللی) و بعد از ثبت باید به اطلاع کشورهای عضو برسد و در نشریه منتشر شود.
اسمی که در کشور مبدا به عنوان اسم مبدا مورد حمایت قرار دارد، نمی‌تواند در مدت زمان مورد حمایت در کشور مبدا به عنوان اسم عام تلقی شود. بنابراین در این معاهده نشانه‌های جغرافیایی به طور جداگانه تعریف و شرایط حمایت از آن به طور جداگانه مقرر شده است. به طور خلاصه باید گفت، ما فقط نشان جغرافیایی پنج منطقه قالیبافی یاد شده را برای مدتی مشخص ثبت کرده‌ایم.
- بنابراین ثبت نمی‌تواند از کپی طرح‌های فرش از سوی دیگر کشورها جلوگیری کند؟
قطعا همین‌طور است، دوستان کارشناس اطلاع دارند برخلاف تبلیغات انجام یافته، قالی این مناطق از نظر طرح، نقش و رنگ و دیگر موارد به ثبت نرسیده و متولی فرش کشور واقعیت‌های این ثبت را به طور شفاف بازگو نکرده است. عمده توجه ما باید در ثبت و عضویت در معاهده تریپس و یا پروتکل مادرید (ثبت بین‌المللی علائم تجارتی) تمرکز یابد تا بیشتر و بهتر از حقوق قانونی قالی کشورمان حمایت شود.
- به طور کلی کپی‌رایت حافظ چه منافعی برای صاحب اثر است؟
کپی‌رایت اقدامات حفاظتی است از ابداعات و ایده‌ها، برخلاف ثبت اختراع که از ایده‌ها با کاربرد صنعتی ثابت شده آن محافظت می‌کند. دولت‌ها وظیفه دارند با محافظت از بیان ایده‌ها به عنوان بخشی از دارایی و اموال افراد جامعه (اموال معنوی) از طریق کپی‌رایت، موجب رشد و پیشرفت فرهنگی و اقتصادی شوند.
قانون کپی‌رایت از زمانی که اثری در شکلی ملموس به وجود بیاید، شامل آن اثر می‌شود اما تاریخ انقضای کپی‌رایت، بر اساس پیمان برن، حداقل شامل طول حیات به وجود آورنده آن اثر و ۵۰ سال پس از مرگ اوست. این مقدار زمان در تمام کشورهای عضو پیمان برن رعایت می‌شود، ولی هر کشوری می‌تواند زمان بیشتری برای کپی‌رایت قائل شود. البته این زمان نباید از مقدار تعیین شده در پیمان کمتر باشد. گاهی اوقات طی یک وصیت‌نامه رسمی، حقوق یک اثر به بازماندگان آن تعلق می‌گیرد که البته باید مورد تائید قرار گیرد.
سیما رادمنش
جام‌جم
