صف‌شکنان استبداد
شهروندان:
با گذشت چند دهه از پیروزی انقلاب اسلامی مورخان و اندیشمندان بارها و از زوایای مختلف این انقلاب و وقایع قبل و بعد از آن را بررسی کرده‌اند. اما در این میان شاید کمترین توجه به نقش زنان در انقلاب بود. زنانی که نقش آن‌ها در زمان حکومت رضا شاه و بعد از آن محمدرضا شاه تبلیغاتی و ابزاری بود و همین امر باعث شده بود تا آن‌ها هویت خود را از دست بدهند.
حضور زنان نیز در صحنه‌های انقلاب به دلیل شرایط ظلم و استبداد در سطح تمام جامعه بود. امام خمینی(ره) با زنده کردن دوباره این هویت در دل زنان ایرانی و بازگرداندن شخصیت از دست رفته شان باعث شدند زنان همدوش مردان در به ثمر رساندن انقلاب اسلامی مشارکت داشته باشند. با پیروزی انقلاب امام خمینی(ره) فرمودند «ما نهضت خود را مدیون زنها میدانیم.» و همین نکته برای بیان نقش زنان در پیروزی انقلاب اسلامی از هر کلامی رساتر است. اما حضور و نقش زنان تنها به انقلاب سال ۵۷ ختم نمی‌شود و سال‌ها پیش از آن و در قیام تنباکو و پس از آن مشروطیت، زنان با حضور در مبارزات و همچنین نوشتن عریضه به روزنامه‌ها اعتراض خود را به حکومت نشان داده‌اند. در انقلاب مشروطیت زنان نقش زیادی داشتند. حوریه سعیدی رئیس انجمن زنان پژوهشگر تاریخ در این گفتوگو از نقش زنان در قیام‌های مردمی و انقلاب‌ها گفت.
- چرا نقش زنان در تاریخ انقلاب‌های ایران کمرنگ نشان داده شده است و زنان چقدر در این انقلاب‌ها نقش داشتند؟
اگر بخواهیم بحث حضور زن در تاریخ را بررسی کنیم باید گفت نمی‌توان نیمی از جامعه را از تاریخ حذف کرد ولی این‌که آیا تاریخ نگاران به این موضوع توجه کرده‌اند باید صریح بگوییم که تاریخ مردانه نوشته شده است. در نگارش تاریخ حضور زن یا نقش آفرینی او فراموش شده است. البته شاید علت این بود که زن را تابعی از مرد تلقی می‌کردند واین تابع باعث شده بود که زن نتواند حضور اصلی داشته باشد. به هر حال زن در تاریخ حضور داشته است و حضور او در بسیاری از انقلاب‌های تاریخی که سرنوشت کشور را دستخوش تغییر کرده کاملاً مشهود است.
- نخستین حضور و حرکت زنان در جنبش‌های انقلابی مربوط به چه زمانی است و چه نتیجه‌ای در پی داشت؟
در حرکت‌های اجتماعی نخستین حرکت بزرگ اجتماعی را می‌توانیم انقلاب مشروطیت مطرح کنیم. البته انقلاب مشروطیت زمینه‌های قبلی دارد که نباید آن‌ها را فراموش کنیم. نخستین حضور جدی زنان در جنبش‌های انقلابی که ادامه آن به انقلاب مشروطیت منجر شد قیام تنباکو بود. قیام تنباکو را می‌توان به عنوان سرفصل و سرآغاز قیام مشروطیت مطرح کنیم. یکی از نقاط قوت بحث قیام تنباکو حرکتی است که از درون دربار شروع می‌شود و زنان درباری کمک می‌کنند که به نوعی صدای مردم به شاه برسد. این حرکت شکل‌های متفاوتی دارد. مثلاً شکل عینی و ظاهری آن شکستن قلیان توسط زنان دربار بود و همین واکنش در مقابل شاه باعث شد تا او و اطرافیان به قدرت علما و مجتهدان پی ببرند. به هر حال مجتهدی فتوایی داده بود و این مجتهد می‌تواند تعیین‌کننده باشد و تنباکو را حرام اعلام کند.
ساموئل گرین ویلر بنجامین در کتاب ایران و ایرانیان در عصر ناصرالدین شاه صریح می‌نویسد شما نمی‌توانید زنان را از حرکت‌های اجتماعی ایران حذف کنید. او می‌نویسد اگر عجولانه نتیجه‌گیری شود که زنان عقب افتاده و نادان هستند اشتباه محض است. آن‌ها در امور اجتماعی و سیاسی کشور نفوذ دارند و در پشت پرده خیلی کارها را انجام می‌دهند. بنابراین می‌دانند که حضور دارند اما این حضور در طبقه خاصی خودش را نشان می‌دهد. در طبقه رجال درباری زنان و دخترانشان ردپایی از مسائل فرهنگی و اجتماعی را می‌بینیم. خاطرات نگاری‌های آن‌ها موجود است ولی در ادامه واقعیت حرکت مشروطیت کمک کرد که این حرکت از یک طبقه مخصوص و منحصر به گروه پایین‌تر یا عام تری از زنان تسری پیدا کند و آن‌ها حرکت آفرینی را شروع کنند.
- زنان در انقلاب مشروطیت چقدر نقش داشتند و روزنامه‌هایی که در آن زمان توسط زنان به چاپ می‌رسید چقدر در پررنگ شدن حضور زنان مؤثر بود؟
مهم‌ترین ویژگی بارز انقلاب مشروطه، آن بود که زن و مرد ایرانی پس از سال‌ها استبداد و اختناق همراه یکدیگر وارد صحنه تصمیمات سیاسی شدند. اگرچه زنان، تصمیم‌گیرنده نبودند، ولی در تصمیمات سیاسی گردانندگان اصلی، سهم چشمگیری داشتند. درروزنامه حبل المتین از کشته‌هایی که در قیام تبریز که سرفصلی در قیام مشروطیت است ذکر شده است که زنانی در لباس مردانه جنگیدند و کشته شدند. وقتی مثلاً ایران در خطر است و بحث حمله روس‌ها به شمال ایران مطرح می‌شود زنان شروع می‌کنند به حرکت‌هایی که غیرت مردان را برانگیزند و می‌گویند اگر مردان نمی‌توانند بجنگند ما زنان وارد عرصه می‌شویم. با همین وضع درواقع نقش‌های زنان در عین این‌که از بحث‌های خانوادگی فراتر می‌رود، نقش اجتماعی و نقش سیاسی پیدا می‌کنند.
در زمان ناصرالدین شاه روزنامه نگاری ما قوام پیدا می‌کند. عریضه‌های زیادی از زنان در روزنامه‌ها در مقابله با جریاناتی که در آن زمان وجود داشت و همچنین در حمایت از مجلس به چاپ رسیده است. زنان عریضه می‌نویسند و از مجلس دفاع می‌کنند. برای تأسیس نخستین بانک طلاهای خود را عرضه می‌کنند. مضمون نامه‌ها متفاوت بود و نشان می‌دهد زنان در همه عرصه‌ها صاحب نظر بودند. موضوع برخی نامه‌ها بحث تحریم منسوجات فرنگی است و در زمانی نگارش شده که ایران در معرض تهاجم است و زنان در حرکت جالبی از دولت می‌خواهند منسوجات فرنگی را تحریم کنند تا نیاز مالی نداشته باشیم و استقلال مالی پیدا کنیم. زبان عریضه نویسی بسیار برنده‌تر از حضور فیزیکی در انقلاب‌ها بوده است.
این اتفاقی است که در سطح عام افتاد و در ادامه حرکت‌هایی در عرصه اجتماعی که تنها مختص گروهی از زنان نیست اتفاق می‌افتد و زنان عادی این کارها را انجام می‌دهند. به دلیل این‌که نیاز بود زنان تحصیلکرده باشند تا بتوانند نقش مؤثرتری داشته باشند آن‌ها مدارس مخصوص دختران را تأسیس می‌کنند. این امر بعد از دوران مشروطه سرعت بیشتری می‌گیرد. مدارس خاص دختران توسعه پیدا می‌کند و زنان علاقه‌مند می‌شوند این حرکت اجتماعی را پایه‌گذاری کنند.
روزنامه‌هایی که توسط زنان به چاپ می‌رسید و همچنین نامه‌هایی که زنان به روزنامه‌ها می‌نوشتند از ابزارهایی بودند که زنان با آن‌ها نقش بسزایی در جنبش‌های انقلابی داشتند. روزنامه شکوفه دومین نشریه ویژه زنان پس از نشریه دانش (۱۲۹۰-۱۲۸۹) بود که در سال ۱۲۹۲ خورشیدی (۱۹۱۳ میلادی) توسط مریم عمید سمنانی ملقب به مزین‌السلطنه که از زنان روشنفکر و روزنامه‌نگار دوران قاجاریه بود منتشر شد. مریم عمید سمنانی نشریه شکوفه را که مجله اختصاصی زنان بود منتشر کرد. وی با انتشار این نشریه، ضمن آموزش و آگاه‌سازی زنان و دختران، برای تساوی حقوق زن و مرد نیز تلاش کرد.
وی یکی از اعضای اصلی «انجمن همت خواتین» متشکل از فعالان حقوق زنان بود که به ترویج استفاده از کالاهای داخلی و تشویق فراگیری هنرهای دستی توسط زنان می‌پرداخت. عمید همچنین از نخستین زنانی بود که دو شعبه مدرسه نوین «دخترانه دارالعلم و صنایع مزینیه» را احداث کرد. او معتقد بود که زن علاوه بر این که به نقش‌های اجتماعی‌اش توجه دارد باید نقش مادری و همسری‌اش را فراموش نکند.
- چرا این حرکت‌های مثبت زنان در زمینه حضور در اجتماع و نقش آفرینی در جنبش‌های اجتماعی به یکباره به تفریط کشیده شد؟
متأسفانه روند افراطی که پیش از این زنان را حذف می‌کرد به تفریطی منجر شد که زنان را از نقش‌های اصلی آن‌ها دور کرد. آن‌ها به دنبال احقاق حقوقی بودند که صدیقه دولت آبادی در نشریه‌اش تحت عنوان زبان زنان درباره حقوق زنان مطرح می‌کند. او روزنامه‌نگار و از فعالان انقلاب مشروطه و جنبش زنان در ایران بود.او در نشریه‌اش عنوان می‌کرد زنان باید مستقل باشند و به این ترتیب نقش مادری و نقش زنانه را مانعی در این راه می‌دانست. این تفریط در نتیجه آن افراط بود که من موافق این روش نیستم و به نوعی فدا کردن بخش هویتی زنان بود. زنان نقش مادری و همسری دارند وهیچ‌کدام نباید فدای آن یکی شود.
- نقش زنان در جنبش‌های دوران پهلوی به چه شکل بود؟
در دوره پهلوی بیشترین نقش زنان نقش نمایشی می‌شود. این نقش نمایشی کم کم به سمت افراطی که ظاهر زن باید حفظ شودکشیده شده و منجر به تأسیس کانون بانوان ایران می‌شود و به نوعی ابزار دست رضاخان برای کشف حجاب می‌شوند. متأسفانه زنان آلت دست می‌شوند و افراط کمک کرد که این اتفاق بیفتد. آن‌ها برای فرار از ورطه‌ای که دچار شده بودند، دچار ورطه دیگری شده و نتوانستند این تعادل را حفظ کنند. زمان محمدرضا شاه فقط ظاهر زن اهمیت داشت. نمایندگان زنان در مجلس در آن زمان کار خاصی برای زنان انجام نمی‌دانند. آن‌ها تأثیری در مصوبات نداشتند.
- در انقلاب سال ۵۷ زنان نقش زیادی در به ثمر نشستن انقلاب داشتند. به نظر شما دلیل آن چه بود؟
انقلاب سال ۵۷ ثمره رشادت‌ها و مقاومت مردم از سال ۱۳۴۲ بود که نتیجه آن پیروزی انقلاب در سال ۵۷ به رهبری امام خمینی(ره) بود. خون شهیدان باعث شد تا درخت انقلاب اسلامی آبیاری شده و به بار بنشیند. در انقلاب ۵۷ من دانشجو بودم و به هر حال همین قدر که احساس می‌کردم به ما از طرف امام(ره) هویت داده می‌شود و ما را مخاطب قرار می‌دهند احساس می‌کردیم که اتفاقی دارد می‌افتد که زن جایگاه خود را پیدا می‌کند.زنان مخاطبان کسی بودند که می‌گفت تو نقش‌داری و جایگاه خودت را پیدا کن و نقش نمایشی و تبلیغاتی و کالایی نداشته باش و نقش واقعی خودت را پیدا کن.
حرکت زنان در سال ۵۷ حرکت مردمی بود که رهبر آن امام(ره) بود. در انقلاب ۵۷ در بسیاری از تجمعات و راهپیمایی‌ها مثل ۱۷ شهریور که من هم در آنجا حضور داشتم زنان در ردیف جلو بودند و بسیاری از آن‌ها در حمله نیروهای گاردی زخمی و تعدادی نیز شهید شدند. در مبارزات نتیجه تقسیم کاری که بین زنان و مردان اتفاق افتاد این بود که احساس کنند در این حرکت اجتماعی فرقی بین آن‌ها نیست و هردو آن‌ها هم مسئولند و هم حرکت آفرین و باعث شد که زن خودش را بالا بکشد و احساس کند انسان بودنش مطرح است و نه فقط زن به آن مفهومی که تا حالا مطرح شده است و این واقعیتی بود که امام(ره) به ما گوشزد کرد و به یاد ما آورد.
این هویت بخشی که اتفاق افتاد در جریان انقلاب و بعد از آن شکل‌های متفاوتی پیدا کرد.حضور زنان در انقلاب ۵۷ کمرنگ‌تر از مردان نبود. زنان زیر چادرهایشان اعلامیه‌های امام(ره) را پنهان و سپس پخش می‌کردند و در همان زمان از نیروهای گارد کتک می‌خوردند و بازداشت می‌شدند. در بسیاری از راهپیمایی‌ها وقتی زنان حضور پرشوری داشتند، مردان به تبعیت از آن‌ها برای مبارزه با طاغوت وارد عمل می‌شدند. در این میان زنانی بودند که همسر یا فرزندشان در این راه به شهادت رسیده بودند اما استوارتر از همیشه برای سرنگونی حکومت پهلوی تلاش می‌کردند. این حضور باعث شد تا امام خمینی(ره) در دیدار با گروهی از بانوان در نخستین روزهای پس از پیروزی انقلاب بر نقش و حضور مؤثر زنان در پیروزی انقلاب اسلامی تأکید کنند.
یوسف حیدری
ایران
