نوروز در خراسان رضوی – میهمانی معنویت و تاریخ
شهروندان:
خراسان رضوی در میان استانهای ایران زمین از مهمترین مقصدهای گردشگری مذهبی مسافران داخلی و خارجی، از جاذبه های متعدد تاریخی، فرهنگی و هنری برخوردار است.
بارگاه مطهر حضرت علی بن موسی الرضا(ع) نگین درخشان این خطه تاریخی و تمدنی، بزرگترین انگیزه سفر بیش از ۲۵ میلیون زائر و مسافر در هر سال به این استان به شمار می رود.
موقعیت جغرافیایی
خراسان رضوی در شمال شرقی ایران از شمال به کشور ترکمنستان، از شرق به افغانستان، از غرب و شمال غربی به استانهای خراسان شمالی و سمنان و از جنوب و جنوب غربی به استانهای خراسان جنوبی و یزد متصل و با آنان همسایه است.
این استان از نظر موقعیت جغرافیایی به دو بخش شمالی و جنوبی تقسیم شده که نواحی شمالی آن دارای دشتهای حاصلخیز کشاورزی و دامپروری است و بخش جنوبی آن از دشتهای کویری با تپه های کم ارتفاع با پوشش گیاهی فقیر برخوردار است.
در این منطقه چند رشته کوه وجود دارد که دو رشته کوه هزارمسجد و بینالود از دیگر کوهها مرتفع و پرامتدادتر است.
از نظر آب و هوایی نیز خراسان در ناحیه معتدل شمالی قرار گرفته و بطور کلی متغیر است. دمای هوا از شمال به جنوب افزایش می یابد ولی از بارش سالانه کاسته می شود. خراسان رضوی در مناطق مختلف دارای شرایط اقلیمی متنوعی است بطوری که مناطق کوهپایه ای دارای آب و هوای نیمه بیابانی ملایم، نواحی جنوبی گرم و خشک و مناطقی چون قوچان، نواحی جنوب بینالود، ارتفاعات هزارمسجد و قسمتی از شهرستان مشهد دارای آب و هوای معتدل کوهستانی است.
پیشینه تاریخی
خراسان رضوی با مراکز جمعیتی کهن همچون توس، نیشابور و سبزوار از قدمت تاریخی بسیار برخوردار است بگونه ای که تا قبل از اسلام و در قرون اخیر این استان از مهمترین مراکز تاثیرگذار در تاریخ و فرهنگ ایران زمین بوده و همچنان این جایگاه حفظ شده است.
مردم این استان به زبانهای فارسی، ترکی و کردی با لهجه های متفاوت سخن می گویند و اغلب شیعه هستند. در چند شهر مرزی چون تایباد، خواف، تربت جام و درگز شماری از هموطنان اهل سنت زندگی می کنند.
پیشینه تاریخی و وجود شخصیتهای برجسته علمی و فرهنگی در جای جای این استان به حدی است که خراسان از نظر بسیاری از صاحبان علم و اندیشه خاستگاه مهمترین رویدادهای علمی و فرهنگی شناخته می شود.
این سرزمین چون درشرقی ترین ناحیه ایران واقع شده و خورشید زودتر از سایر نقاط در آن طلوع می کرد در قدیم ˈخورآسانˈ نامیده می شد. ˈخورˈ به معنای خورشید و ˈآسانˈ به معنی ظاهر شدن بود.
موقعیت اجتماعی و اقتصادی
استان خراسان رضوی مهمترین و اصلی ترین کانون زیستی در شرق ایران است و به عنوان مرکز ثقل فعالیتهای اجتماعی، اقتصادی و فرهنگی کشور در این منطقه محسوب می شود.
این استان به دلیل قرار داشتن بارگاه مقدس امام رضا(ع) و نیز به دلیل مجاورت با کشورهای ترکمنستان و افغانستان و همچنین رواج گردشگری دینی و رونق فعالیتهای بازرگانی از موقعیت خاصی برخوردار است.
از گذشته های دور بخش بزرگ تولیدات خراسان را به فرآورده های کشاورزی و صنایع دستی اختصاص داشته از این رو بخش بزرگ کالای صادراتی استان در سطح ملی فرآورده های کشاورزی مانند گندم، زعفران، زرشک، کشمش و پوست دام بوده و به دلیل وجود زمینهای مرغوب زارعی و آب فراوان در دشتها و دره های حاصلخیز امکان تولید فرآورده های سردسیری، نیمه گرمسیری و گرمسیری مانند گردو، بادام، سیب، گلابی، پسته، خرما و مرکبات را نیز دارد.
در مورد هنرهای دستی برجسته خراسان نیز می توان به فرش، فیروزه، پوستین و غیره اشاره کرد که علاوه بر اینها زائران و مسافران این سرزمین مقداری از کالاهای ناحیه ای خود را برای فروش به مشهد می آورند و به هنگام بازگشت سوغات و بخشی از نیازهای مصرفی خویش را از آنجا خریداری می کنند که همین خود عامل موثری در افزایش رونق بازرگانی در خراسان به ویژه شهر مشهد است.
همچنین خراسان از مهمترین مناطق پرورش دام در ایران به شمار می آید. پرورش دام دراستان به شکلهای گوناگون مانند کوچنشینی، رمه گردانی، روستایی و تلفیق دامداری و دامپروری صنعتی دیده می شود.
مهمترین دامهایی که در خراسان پرورش داده می شوند گوسفند، بز، گاو، گاومیش و شتر است. فعالیت گاوداری به شیوه صنعتی برای تولید شیر و گوشت در خراسان از اهمیت زیادی برخوردار است.
خراسان رضوی از مهمترین مراکز صنایع دستی ایران نیز محسوب می شود. از صنایع دستی این استان می توان به فیروزه، پوستین دوزی و فرشبافی اشاره کرد.
در کنار همه این ویژگیها ذخیره های زغالسنگ، مس، روی، آهن، منگنز، خاک نسوز، منیزیت، گل سفید، سنگهای ساختمان مانند مرمریت، تراورتن، سنگ آهن و گچ در این خطه یافت می شود.
آثار تاریخی و تمدنی
پهنه خراسان رضوی دارای آثار تاریخی فراوان است. بر حسب اعلام سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری بیش از ۱۰ هزار اثر تاریخی و فرهنگی در این استان شناسایی شده که حدود هزار و۵۰۰ مورد از این آثار در فهرست آثار ملی در قالب میراث تاریخی، معنوی و هنری به ثبت رسیده است.
آثار تاریخی متعدد و برجسته این استان که اغلب متعلق به دوره های تاریخی تعیین کننده در ایران است سالانه میزبان گردشگران داخلی و خارجی بسیار است که تلاش می شود در این نوشتار به گزیده ای از مهمترین آنها اشاره شود.
مکانهای دیدنی و تفریحی
استان خراسان رضوی یکی از مهمترین قطبهای گردشگری ایران است و از جاذبه های طبیعی و مکانهای دیدنی، مذهبی و تاریخی بسیار ارزشمندی برخودار است.
مهمترین اماکن دیدنی خراسان رضوی حرم مطهر حضرت امام رضا(ع) و مجموعه آستان قدس رضوی، مسجد گوهرشاد، مدرسه پریزاد، مدرسه دودر، بقعه خواجه ربیع، بقعه گنبد سبز، آرامگاه نادرشاه افشار، مصلای مشهد، طرقبه، شاندیز و بوستان وکیل آباد است.
همچنین مجموعه های کوهسنگی، بند گلستان، خواجه اباصلت، خواجه مراد و مقبره گوهرتاج در مشهد، مسجد پامنار، آرامگاه ملاهادی سبزواری، مناره خسروگرد، رباط مهر، آرامگاه سیدحسن غزنوی و مسجدجامع در سبزوار، گنبد هارونیه و آرامگاه فردوسی در توس، کتیبه نادری و عمارت خورشید کلات نادری از جمله مکانهای دیدنی استان هستند.
مسجد کبودگنبد در کلات نادری، شهر عتیق، تپه بام و مدرسه عرضیه در قوچان، آرامگاه شاه قاسم انوار و مقبره شیخ احمد جامی در تربت جام، برج کرات در تایباد، ارگ کلاه فرنگی، دریاچه گل بی بی و آرامگاه بابا لقمان در سرخس، قدمگاه رباط عباسی و آرامگاه عطار از دیگر آثار دیدنی و تاریخی این استان می باشند.
مقبره کمال الملک و خیام در نیشابور، برج علی آباد، مناره فیروزآباد، باغ مزار و آرامگاه مدرس در کاشمر و مقبره شیخ حیدر و مسجد ملک در تربت حیدریه از دیگر امکان دیدنی تاریخی و تفریحی خراسان رضوی محسوب می شوند.
این اماکن تنها بخشی از صدها اثر تاریخی، فرهنگی، هنری و طبیعی در خراسان است بطوری که با حضور در هر یک از شهرستانهای این استان با کمی پرس و جو از اهالی منطقه می توان آثار و ابنیه تاریخی فراوانی را دید و از زیبایی آنها لذت برد.
جاذبه های طبیعی گردشگری
استان خراسان رضوی در پهنه وسیع خود با برخورداری از طبیعت بکر و دیدنی و با تنوع زیستی بسیار و حیات وحش دیدنی و منحصر به فرد یکی از مقاصد مطلوب و همیشگی برای طبیعت گردان و گردشگران داخلی و خارجی نیز محسوب می شود.
آبشار آب گرم، آبشار اخلمد، آبشار ارتکند و آبشار قره سو در کلات، دریاچه بزنگان در سرخس، رودخانه بابارمضان در نزدیکی کوههای هزارمسجد در سرخس، رود معجن در شهرستان تربت حیدریه، غار مزدوران در حد فاصل شهرستانهای سرخس و مشهد، غار مغان در روستای مغان و نزدیک مشهد و کوه بینالود به عنوان مشهورترین کوه این استان به بلندی سه هزار و ۲۱۱ متر در شمال شهر نیشابور از مهمترین جاذبه های طبیعی آن به شمار می روند.
دریاچه بزنگان یکی از جاذبه های طبیعی دیدنی این استان محسوب می شود که در ۱۳۰ کیلومتری جاده مشهد – سرخس و در جنوب رشته کوه هزارمسجد قرار دارد و مساحت آن در حدود ۸۰ هکتار و حداکثر عمقش ۱۲ متر است و آب آن شیرین و از بارندگیها و چشمه های کوچک تامین می شود.
چشمه سبز نیز در حدود ۲۰ کیلومتری روستای بزرگ گلمکان مشهد واقع است که در سر راه مشهد به قوچان و در یکی از بلندترین نقاط رشته کوه بینالود قرار دارد. این چشمه با طول و عرض بسیار زیاد و آب فراوان از قدیم زیبا و بحث انگیز بوده است که در اطراف به وسیله دیواره های کوهستانی احاطه شده و دریاچه ای را تشکیل می دهد.
یکی از چشمه های متعدد این محل به نام ˈچشمه اشتهاˈ معروف است. اهمیت چشمه سبز در هوای مناسب و آب مطلوب آن است. طبیعت زیبای منطقه اشتهار فراوانی برای این دریاچه کوچک به همراه آورده است.
ˈچشمه گرابˈ نیز از دیگر پدیده های طبیعی دیدنی محسوب می شود که در سمت جنوب و در فاصله ۴۹ کیلومتری مشهد در جاده مشهد – نیشابور واقع شده و دارای چندین چشمه با فاصله حدود ۵۰۰ متر از یکدیگر می باشد که همگی دارای دهانه های مخروطی و ارتفاعی در حدود ۳۰ متر از سطح زمین می باشند.
این چشمه ها بر روی تپه های مخروطی شکل جریان دارند دارای آب معدنی با خواص درمانی فراوان می باشند.
از دیگر جاذبه های طبیعی ˈچشمه شاهان گرمابˈ است که در ۷۲ کیلومتری مشهد و در نقطه ای کوهستانی واقع و دارای آب معدنی فراوان با ۴۵ درجه سانتیگراد حرارت است که آب آن خواص درمانی فراوانی دارد.
ˈچشمه گیلاسˈ نیز در جلگه سرسبز توس و در فاصله ۴۸ کیلومتری از مشهد قرار دارد که با نام چشمه ˈگلسبˈ در متون تاریخی از آن یاد شده و به علت واقع شدن در شرایط خاص جغرافیایی اغلب دارای آب است.
پارک ملی تندوره در درگز، مناطق حفاظت شده جنگلی ارس در کلات، جنگل خواجه در سرخس، باغ کشمیر در تربت جام، دربادام در قوچان، رییسی در نیشابور، درونی و دشت لاغری در بردسکن، هلالی و هنگام در گناباد، افتخاری در بجستان و قرچغه در قوچان از دیگر جاذبه های طبیعی در خراسان رضوی محسوب می شوند.
جاذبه های تاریخی و معماری
خراسان رضوی بزرگترین قطب توریسم مذهبی کشور است که با توجه به قدمت تاریخی در حوزه تاریخ اسلام بناهای آرامگاهی بیشترین و مهمترین چشم انداز معماری این منطقه را به خود اختصاص داده است.
مجموعه های آرامگاهی بناهایی هستند که طی سالیان طولانی بر روی مدفن و مزار شخصیتهای مذهبی و محبوب شکل گرفته اند و معمولا شامل بنای حرم، مساجد، مدارس، کتابخانه ها، کاروانسراها، آب انبارها، خانقاهها و فضاهایی از این قبیل می شوند.
گسترش چنین مجموعه هایی با گسترش مذهب، اعتبار و احترام صاحب مدفن و ارزش هنری و معماری بناهای ساخته شده ارتباط مستقیم دارد.
برخی از مجموعه های آرامگاهی مانند آستان قدس رضوی در شکل گیری و پیدایش شهرها نقش اساسی و مهمی ایفا کرده و به مرکز فعالیتهای مختلف مذهبی، سیاسی، فرهنگی و اقتصادی تبدیل شده اند.
مجموعه آستان قدس رضوی یکی از باشکوهترین بناهای آرامگاهی سراسر جهان اسلام است که وجود مبارک مضجع شریف حضرت امام رضا(ع) را در برگرفته و سبب شده خراسان رضوی به بزرگترین قطب توریسم مذهبی ایران تبدیل شود.
این مجموعه که خود به تنهایی جاذبه معماری کم نظیری به شمار می رود همراه با سایر بناها و آثار معماری این سرزمین سبب شده خراسان رضوی علاوه بر جاذبه های معنوی از نظر جاذبه های معماری و تاریخی نیز دارای اهمیت بسیار باشد.
مجموعه آستان قدس رضوی دارای پنج صحن اصلی به نامهای صحن عتیق (انقلاب)، صحن جدید(آزادی)، صحن امام خمینی(ره)، صحن جمهوری اسلامی و صحن قدس است که دو صحن اخیر نوساز هستند.
هر یک از صحنهای مجموعه آستان قدس رضوی شاهکارهایی از معماران مختلف ایرانی را به نمایش می گذارند.
از جمله آثار ارزشمند داخل حرم رضوی سه محراب با شکوه مربوط به قرنهای هفتم هجری است که بر روی دو محراب کتیبه هایی به خط کوفی و بر روی محراب سوم کتیبه ای به خط کوفی و ثلث به رنگ لاجوردی بر زمینه سفید مشتمل بر آیات و احادیث نوشته شده است.
درهای سه گانه حرم مطهر رضوی نیز از آثار باارزش هنری به شمار می روند که هنر بکار گرفته شده در آنها مورد تحسین هنرمندان مختلف است.
صحنهای حرم مطهر رضوی هر یک در دوره ای تاریخی ساخته شده اند و معماری هر یک از آنها گویای روند معماری زمان خود و در حقیقت شناسنامه هنری و معماری آن دوره است.
مسجد زیبا، تاریخی و مشهور ˈگوهرشادˈ در جنوب حرم مطهر رضوی قرار گرفته و به سبب دارا بودن انواع تزیینات چشمگیر و غنی از دیدنی ترین مسجدهای منطقه محسوب می شود.
همچنین آرامگاه فردوسی شاعر بزرگ پارسی در سرزمین توس زیارتگاه مشتاقان ادبی است و شهر توس شهرت و معروفیت خود را مدیون آثار و شخصیت شامخ این شاعر ارجمند است.
شهر توس که به نظرمی رسد در اواخر دوره ساسانیان ساخته شده و زندان و گنبد هارونیه را در برگرفته یکی دیگر از دیدنی ترین مناطق استان خراسان رضوی است.
همچنین بنای ˈکاخ خورشیدˈ در وسط باغ بزرگی قرار گرفته که از آثار دوره نادرشاه افشار است و امروزه به مکانی برای بازدید همه مردم تبدیل شده است.
بناهای تاریخی و معماری متعدد در مناطق مختلف خراسان رضوی پراکنده شده اند ولی مهمترین و بیشترین این بناها در شهرستان مشهد واقع هستند.
مجموعه کلات نادری مانند دره ای است که توسط دو رشته کوه مرتفع محاصره شده و آثار باستانی آن به دوره نادرشاه افشار تعلق دارند.
کتیبه نادری واقع در خارج از قلعه نادری(دربندنفتی) به زبان ترکی و به خط نستعلیق در بدنه کوه قرار گرفته است. دروازه ورودی، دروازه دهچه، دروازه چوب بست، دروازه گشتانه، دروازه نفتی، دربند ارغون شاه، همراه با عمارت خورشید و تخت دختر مجموعه بناهایی هستند که بر روی تپه ای به امر نادرشاه ساخته شده و اکنون آثار پراکنده ای از آنها به جای مانده که برای گردشگران جذاب ودیدنی هستند.
ˈآتشکده بازه هورˈ که در روستای رباط سفید تربت حیدریه واقع شده نیز از بناهای باستانی این منطقه به شمار می رود.
مسجدجامع رشتخوار، مسجد مولانا در تربت جام و مسجدجامع سنگان در خواف از دیگر بناهای تاریخی و قدیمی استان خراسان رضوی محسوب می شوند.
مدرسه های بسیار نیز در کنار مسجدهای متعدد استان بنا شده اند که برخی از آنها از جمله مدرسه های دومناره گلشن، میرزاجعفر و مدرسه نواب و مدرسه های سبزوار از ارزش خاص معماری و تاریخی برخوردار هستند.
تپه های باستانی که برخی از باستانشناسان اکتشافات مهمی روی آنها انجام داده اند، پلهای تاریخی که در دوره های مختلف ساخته شده اند، سدهای قدیمی که برخی از آنها هنوز مورد استفاده قرار می گیرند و بازمانده های شهرهای قدیمی بخش دیگری از جاذبه های گردشگری تاریخی و معماری استان خراسان رضوی را تشکیل می دهند.
و در کلام آخر اینکه موقعیت مذهبی استان خراسان رضوی و شهر مقدس مشهد به تنهایی خود از جاذبه هایی است که همه دیگر جاذبه ها را تحت الشعاع قرار داده و آوازه آن بگونه است که در ایران اسلامی و کشورهای مسلمان سرزمین خورشید هشتم بر تارک تاریخ این مرز و بوم می درخشد.
