اصلاح الگوی مصرف آب در کشاورزی
شهروندان – سیدحمید احمدی*:
در دو‌دهه اخیر با گسترش شهرها و افزایش جمعیت از یک‌سو و همچنین گرم‌شدن هوا، مصرف آب شهری (شرب) افزایش قابل‌توجهی یافته است. با توجه به محدودبودن منابع آبی در گذشته، نیاز به تامین منابع آب جدید از قبیل احداث سدها و حفر چاه‌های جدید در اولویت کاری وزارت نیرو و شرکت‌های زیر‌مجموعه آن قرار گرفته است.
با این وجود زنگ خطر کمبود آب و بحران ناشی از آن در سال‌های اخیر به‌کرات نواخته شده است و مسوولان ذی‌ربط در رده‌های مختلف از طرق مختلف مانند روزنامه‌ها و سایر رسانه‌های جمعی شنیداری و دیداری هشدارهای جدی به شهروندان داده‌اند تا با صرفه‌جویی و کاهش مصرف آب بتوانند در فصول پر‌مصرف مانند بهار و تابستان بحران آب را پشت‌سر بگذارند.
در یکی از آخرین اظهارنظرها معاون وزیر نیرو در امور آب و آبفا از قرار‌گرفتن تهران در معرض تنش آبی خبر داده و اضافه کرده است که شهرهایی مانند اراک، اصفهان، شیراز، قزوین، قم، کرج، کرمان، مشهد، همدان و یزد نیز هم‌اکنون در معرض تنش آبی قرار دارند و در کل به ۳۷میلیون‌ایرانی که معادل ۵۰درصد جمعیت کشور است هشدار کم‌آبی داده است.
با این حال به‌نظر می‌رسد که با وجود هشدارهای زیاد و پی‌درپی مسوولان و حقیقت‌هایی مبنی بر اینکه ایرانی‌ها ۱۷ برابر میانگین جهانی آب مصرف می‌کنند توجه کافی و وافی به این هشدارها نمی‌شود و حاکی از این است که زمان نسبتا زیادی لازم است تا بتوان با اشاعه مستمر فرهنگ صحیح مصرف آب به شهروندان آنها را متقاعد کرد تا با رعایت اصول اولیه در مصرف آب صرفه‌جویی کنند.
هر‌چند که طبق اظهارنظر معاون وزیر نیرو در امور آب و آبفا چنانچه ۱۰درصد در مصارف مشترکان صرفه‌جویی شود، می‌توانیم تابستان امسال را با کمترین محدودیت و مشکل سپری کنیم؛ اما نکته اصلی و هویدا این است که کشور پهناور ایران چند‌سالی است که به‌طور بسیار جدی وارد مرحله بحران شدید کاهش منابع آب شده است و زمان باقیمانده برای برون‌رفت از این بحران و حل آن نیز بسیار اندک است و در مناطقی (عمدتا مناطق جنوبی ایران) نیز از زمان عقب هستیم و باعث به‌اتمام‌رسیدن منابع آبی شده است!
با تمام این اوصاف سرنخ اصلی در حل بحران آب در ایران نه‌تنها در بخش شهری نیست بلکه در بزرگ‌ترین مصرف‌کننده منابع آب کشور یعنی بخش کشاورزی است. طبق آمار و ارقامی که در منابع مختلف به آن اشاره شده، در حال حاضر بخش کشاورزی در حدود ۹۵درصد منابع آب کشور را مصرف می‌کند که با افزایش سه‌درصدی نسبت به سال ۱۳۸۲ مواجه شده است. این در حالی است که طبق آمار، متوسط مصرف آب در بخش کشاورزی در دنیا حدود ۷۰درصد است (در بعضی از کشورها ۵۰درصد نیز گزارش شده است) که بسیار کمتر از رقم فعلی ۹۵درصد در ایران است.
طبق سند «راهبردهای توسعه بلندمدت منابع آب کشور» که در تاریخ ۱۳۸۲/۷/۲۷ به تصویب هیات محترم وزیران رسیده است و به‌عنوان راهنمای مناسبی برای تدوین برنامه‌های میان‌مدت و کوتاه‌مدت مدیریت آب کشور بوده است، اصلاح ساختار مصرف آب در کشور باید بهگونهای باشد که سهم مصارف آب کشاورزی از ٩٢درصد در سال ۱۳۸۲ با احتساب سایر نیازها به‌حداکثر ٨٧درصد در ۲۰سال آینده تغییر یابد و درعین حال با افزایش بازده آبیاری و تخصیص آب به محصولات باارزش اقتصادی بیشتر، بازدهی آب در بخش کشاورزی از یک‌کیلوگرم تولید محصولات کشاورزی به‌ازای یک مترمکعب آب در وضع فعلی به دو‌برابر در ۲۰سال آتی افزایش یابد. اما نه‌تنها این امر بسیار مهم و حیاتی تحقق نیافته است بلکه شرایط مصرف آب در کشاورزی وخیم‌تر شده و چشم‌انداز تیره‌و‌تاری را برای کشاورزی و سایر مصارف نیز نشان می‌دهد.
حال پر‌واضح است که اشاعه فرهنگ صرفه‌جویی در مصرف آب کشاورزی بسیار پر‌اهمیت‌تر از صرفه‌جویی در مصرف آب شهری است که فقط حدود پنج‌درصد منابع آب کشور را مصرف می‌کند؛ هر‌چند نباید از اشاعه فرهنگ صرفه‌جویی در مصرف آب نیز غافل شد زیرا طبق آمار هر شهروند ایرانی به‌طور متوسط روزانه ۲۲۰ الی ۲۵۰ لیتر آب مصرف می‌کند در حالی‌که متوسط مصرف جهانی ۱۳۰ لیتر در روز است و هم‌اکنون بر اساس آمار‌های موجود نرخ رشد ۱/۵ درصد هر سال حدود یک‌میلیون‌نفر به جمعیت کشور افزوده می‌شود که برای حفظ سطح فعلی مصرف نیاز به استحصال سالانه ۱/۳میلیاردمتر مکعب آب است.
بنابراین با احتساب ۷۷میلیون‌نفر حدود هفت‌میلیاردمترمکعب آب در سال برای مصرف شهری و شرب مورد نیاز است، در حالی‌که سهم آب کشاورزی ۸۷میلیاردمترمکعب در سال است و این نشان می‌دهد بخش کشاورزی تقریبا ۱۲ برابر بخش شهری آب مصرف می‌کند.یکی از عوامل اصلی بالابودن سهم آب کشاورزی در ایران راندمان پایین آبیاری است به گونه‌ای که حدود ۶۸درصد آب مورد استفاده در کشاورزی تلف می‌شود.
در حالی که راندمان آبیاری در ایران مطابق گزارش فائو در سال ۱۳۸۴، ۳۲درصد بوده است، متوسط جهانی آن ۶۵ الی ۷۰درصد است که بسیار بالاتر از راندمان مصرف آب در ایران است. با این حال مطابق اعلام معاون وزیر جهاد کشاورزی آخرین ارزیابی‌ها از راندمان آبیاری در کشور ۴۰درصد است که هنوز در مقایسه با سایر کشورهای همسطح در حال توسعه و با اقلیم مشابه ایران از وضعیت نامناسب و غیرقابل قبولی برخوردار است.
به‌عنوان مثال راندمان آبیاری براساس گزارش فائو در سال ۲۰۰۰ میلادی در لیبی ۶۰درصد، هند ۵۴درصد، مصر ۵۳درصد، سوریه ۴۵درصد، پاکستان ۴۴درصد، عربستان ۴۳درصد، ترکیه ۴۰درصد، چین ۳۶درصد و ایران ۳۲درصد بوده است. بنابراین با اصلاح الگوی مصرف آب در بخش کشاورزی از طریق بهره‌گیری از روش‌های جدید و نوین آبیاری ضمن افزایش راندمان آبیاری و حفاظت و صیانت از منابع آبی کشور، هم زمینه گسترش سطح زیر کشت و تولید محصولات بیشتر و استقلال اقتصادی فراهم می‌شود و هم از قبل صرفه‌جویی و مدیریت مناسب در بخش کشاورزی، منابع آبی جدید برای مصرف شرب تامین می‌شود.
*عضو هیات‌علمی و استادیار بخش مهندسی آب دانشگاه فسا
شرق
