اقتصاد مقاومتی؛ نسخه‌ای برای اصلاح زیرساخت‌های توسعه
شهروندان:
واژه اقتصاد مقاومتی نخستین بار در دیدار کارآفرینان با مقام معظم رهبری در شهریور سال 1389 مطرح شد. در این دیدار، رهبر معظم انقلاب «اقتصاد مقاومتی» را معنا و مفهومی از کارآفرینی معرفی و برای نیاز اساسی کشور به کارآفرینی نیز دو دلیل «فشار اقتصادی دشمنان» و «آمادگی کشور برای جهش» را معرفی کردند.
پس از بحث و گفت‌و‌گوهای فراوان درباره این الگو در محافل کارشناسی، مقام معظم رهبری در زمستان سال گذشته با ابلاغ سیاست‌های کلی «اقتصاد مقاومتی» بر اساس بند «۱» اصل ۱۱۰ قانون اساسی اجرای این الگو را به الزامی قانونی تبدیل کردند. برهمین اساس اقتصاد مقاومتی در دستور کار جدی هیأت دولت قرار گرفته است تا با اجرا و عملیاتی کردن سیاست‌های کلی زمینه دستیابی به اهداف تعیین شده را فراهم کند. در همین زمینه با دکتر عبدالمجید شیخی استاد دانشگاه درخصوص ویژگی‌های اقتصاد مقاومتی به گفتوگو نشستیم.
- برای ورود به بحث در ابتدا تعریفی از اقتصاد مقاومتی ارائه کنید. اقتصاد مقاومتی چه الگویی دارد؟
اقتصاد مقاومتی یک راهبرد درازمدت در مدیریت اقتصاد کشور و طراحی الگو و رژیمی برای تعالی و پیشرفت جامعه بر مبنای اصول اقتصاد اسلامی است.
مبانی اقتصاد مقاومتی باید براساس مبانی اقتصاد اسلامی و شرایط بومی کشور تعریف شود، چرا که این الگو باید با زیست بوم کشور تطبیق داشته باشد. در این الگو شاخص‌ها باید به گونه‌ای طراحی شود که در عرصه بین‌المللی و در کشاکش با اقتصاد جهانی مؤثر باشد ولی نباید از آن آسیب ببیند.
اقتصاد مقاومتی ارتباط با دنیای خارج را برمبنای بده بستان منطقی تنظیم می‌کند. بدین ترتیب این رابطه یک طرفه و ناشی از ضعف نیست. این نوع اقتصاد برپایه خودکفایی و شکوفایی توان و استعدادهای داخلی و بالفعل کردن آن‌ها استوار است. راهبرد مشخصی که در اقتصاد مقاومتی دنبال می‌شود کسب قدرت چانه‌زنی در اقتصاد جهانی با تکیه بر برندهای تولید داخل است به طوری که با استفاده از این تولیدات در رابطه با سایر کشورها چانه‌پذیر نباشد و از محدودیت‌ها و تحریم‌های احتمالی نیز در امان بماند.
- در اقتصاد مقاومتی رژیم تجاری چه مشخصاتی دارد؟
در اقتصاد مقاومتی رژیم تجاری کشور سه بعد دارد که شامل جایگزینی واردات، افزایش صادرات محصولات راهبردی و سیاست صرفه‌جویی می‌شود و همراه با این سه بعد افزایش کارایی و هزینه‌های ارزی را بشدت مدنظر دارد.
درواقع این الگو یک الگوی بومی است که متکی به رشد درون‌زا است و ارتباط بیرونی را برای پیشرفت درونی خود به خدمت می‌گیرد. این نظام در جهت اصلاح اقتصاد گام برمی‌دارد که براساس قاعده «مدار جهت یافتی طبیعی» (چرخه تبعیت کلیه عوامل بازار و متغیرهای اقتصادی از جاذبه مصرف نهایی خانوارها) استوار است.
تا براساس قاعده مدار جهت یافتی طبیعی به معنای فرآیند نظام و الگوی مصرف مردم – توزیع و خدمات – تولید ستانده‌های نهایی – توزیع نهاده‌ها – تولید نهاده‌ها – خدمات و زیرساخت‌هاست. این فرایندی است که به صورت مهندسی معکوس عمل می‌کند. درواقع فرآیند اصلاح الگوی مصرف نقطه آغازین فرآیند است که باید با روش مهندسی معکوس فرآیند را از مرحله مصرف نهایی خانوارها تا زیرساخت‌ها اصلاح کند.
- اقتصاد مقاومتی چه ویژگی‌هایی دارد؟
اقتصاد مقاومتی دارای ویژگی‌های بسیاری است که یکی از آن‌ها مردمی کردن استعدادهای خدادادی در کشور است. ویژگی دیگر این الگو کسب قدرت چانه‌زنی در عرصه اقتصاد جهانی و گریز از چانه‌پذیری بویژه در محصولات راهبردی است. اقتصاد مقاومتی به دنبال برقراری عدالت اقتصادی و اجتماعی تولید محور و بومی‌سازی فناوری در تمام بخش‌ها با رویکرد بازارهای بین‌المللی است. این الگو باید در پی بالندگی بخش حقیقی اقتصاد و تقویت بخش مجازی آن (نظام پولی و مالی) بر مبنای فقه اسلامی باشد.
اقتصاد مقاومتی مسیر حرکت درازمدت خود را عبور از بخش‌های آسیب‌پذیر اقتصاد و بازپروری عوامل تولید تا دستیابی به ثبات می‌داند که در این مرحله می‌تواند بر بازارهای بیرونی نیز اثرگذار باشد.
- با توضیحاتی که شما در خصوص ویژگی‌های اقتصاد مقاومتی ارائه کردید، به نظر می‌رسد که تمام ساختارهای اقتصاد کشور باید اصلاح و متحول شود. آیا در شرایط فعلی امکان چنین تحول و دستیابی به اقتصاد مقاومتی وجود دارد؟
این‌که آیا اجرایی کردن اقتصاد مقاومتی در کشور ما شدنی است یا خیر پاسخ مشخصی دارد. بله شدنی است. این کار را می‌توانیم انجام دهیم، ولی شروطی دارد. باید برای عملیاتی کردن اقتصاد مقاومتی اجماع و عزم عمومی با یک مدیریت اجرایی توانمند وجود داشته باشد. اگر دولت کارآمد باشد و این عزم عمومی را به وجود بیاورد و مدیریت مطلوبی داشته باشد، می‌توان این کار را انجام داد، هرچند که ممکن است دشوار باشد.
ما شاهد فروپاشی نظام‌های اقتصادی بسیاری در قرن حاضر بخصوص در اروپا و جنوب شرقی آسیا هستیم. چطور این کشورها توانسته‌اند بر مشکلات خود فایق آیند، ولی ما نتوانیم با استعدادهای بیشتری که در مقایسه با آن‌ها داریم، مشکلات خود را حل کنیم.
الگوی سرمایه‌داری تاکنون هزاران بحران را پشت‌سر گذاشته است، بحران‌هایی در دهه ۳۰، جنگ‌های جهانی اول و دوم، دهه ۷۰، ۱۹۹۸ و بسیاری بحران‌های دیگر که در تار و پود اقتصاد این‌گونه کشورها نفوذ کرده بود، ولی آن‌ها توانستند با مدیریت از این بحران‌ها عبور کنند. این در حالی است که شرایط امروز ما نسبت به آن‌ها آنقدر حاد نیست و تنها به اجماع یکپارچه و برنامه‌ریزی دقیق نیاز دارد. اما در حال حاضر این اجماع در کشور وجود ندارد. برای دستیابی به شرایط لازم باید در سیاست‌ها و برنامه‌ریزی‌ها تجدید‌نظر اساسی کرد تا به اهداف مدنظر خود برسیم.
دستیابی به این شرایط نیز کار خیلی سختی نیست، چرا که امکاناتی فراتر از توان ما نیاز ندارد و با همین امکانات و استعدادهای موجود می‌توان به آن دست یافت. در واقع برای رسیدن به اقتصاد مقاومتی، بیش از آن‌که نیازمند انجام برخی از کارها باشیم، نیازمند آن هستیم که بسیاری از کارها را انجام ندهیم. برای مثال مدیریت اقتصادی کشور نباید در بازار نوسان ایجاد کند و به انتظارات تورمی جامعه دامن بزند.
- هر چند تاکنون بحث‌های زیادی درباره تفاوت‌های اقتصاد مقاومتی و ریاضت اقتصادی مطرح شده است اما همچنان برخی این دو را یکی می‌دانند. مهمترین تفاوت‌های این دو الگو در چیست؟
ریاضت اقتصادی یک برنامه جیره‌بندی است که از روی ناچاری و در مواقع اضطراری مانند تقسیم آذوقه توسط یک سرگروه گرفتار در بیابان انجام می‌شود ولی الگوی اقتصاد مقاومتی یک برنامه بلندمدت است که برای عبور از بحران و اصلاح زیرساخت‌ها اجرایی می‌شود. برای مثال هم‌اکنون اقدام‌هایی که در اتحادیه اروپا برای رهایی از بحران انجام می‌شود در قالب ریاضت اقتصادی می‌گنجد.
بنابراین در حالی که ریاضت اقتصادی کوتاه مدت، تصادفی و براساس آزمون و خطاست اقتصاد مقاومتی بازسازی تدریجی اقتصاد است. ریاضت اقتصادی یک واکنش تاکتیکی ولی اقتصاد مقاومتی یک پیشرفت راهبردی است.
همچنین ریاضت اقتصادی برنامه جبرانی بدون هدف در جهت تعدیل فشارها و بازگشت به شرایط قبل است ولی اقتصاد مقاومتی با هدف تغییر همه جانبه شرایط و ایجاد یک سامانه جدید اقتصادی طراحی می‌شود. از سوی دیگر ریاضت اقتصادی رویکردی برون‌گرایانه دارد ولی اقتصاد مقاومتی هدف تقویت تولید داخل و شکوفایی استعدادهاست.
در پایان باید گفت ریاضت اقتصادی انسجام یک برنامه را ندارد ولی اقتصاد مقاومتی الگویی مبتنی بر یک برنامه منسجم است.
- با توجه به این که هم‌اکنون هدفمندی یارانه‌ها در کشور در حال اجراست، اقتصاد مقاومتی چه نسبت و رابطه‌ای با هدفمندی دارد؟
اقتصاد مقاومتی نیاز به یک بسته جامع اقتصادی سیاسی دارد. یکی از اجزای این بسته اصلاح وضعیت کنونی اقتصاد در کشور است که کمترین آن اصلاح الگوی مصرف و توزیع است. قانون هدفمندی یارانه‌ها نیز تنها جزئی از بسته اصلاح اقتصادی است. بنابراین اقتصاد مقاومتی و هدفمندی یارانه‌ها کاملاً در راستای یکدیگر هستند و می‌توان این دو را همزمان اجرا کرد.
- در صورتی که الگوی اقتصاد مقاومتی در کشور اجرایی شود، در آینده چه اقتصادی خواهیم داشت؟
در این صورت اقتصادی خواهیم داشت که از آسیب‌های بیرونی مصون می‌ماند و هیچ‌کس نمی‌تواند از طریق اقتصاد به کشور صدمه‌ای بزند. دیگر نگران نوسان قیمت نفت و کالاهای وارداتی نخواهیم بود، چرا که در محصولات راهبردی به خودکفایی رسیده‌ایم و از سوی دیگر برگ برنده تولید کالاهای استراتژیک را در اختیار داریم که می‌توانیم با تکیه بر آن قدرت چانه‌زنی خود را در عرصه جهانی افزایش دهیم. دیگر نفت خام صادر نمی‌کنیم، بلکه فرآورده‌های آن را با ارزش افزوده بالاتر صادر می‌کنیم. این مشخصات اقتصادی است که از درون ساخته شده است.
نکته دیگری که باید به آن اشاره کرد، این است که در نظام اقتصاد دو قدرت بزرگ وجود دارد که یکی دولت و دیگری مابقی اقتصاد است. بنابراین اگر بخواهیم اقتصاد مقاومتی را اجرا کنیم، باید در نقش دولت در اقتصاد تجدید‌نظر کنیم و از برداشت‌های منسوخ شده در این زمینه دوری کنیم.
سیاوش رضایی
ایران
