جای خالی پهلوانان
شهروندان:
حسن فتحی از کارگردانان مطرح سینما و تلویزیون ایران است و آثار تولید شده او در یک‌دهه اخیر با استقبال خوبی از سوی مردم و منتقدان مواجه شده است.
این کارگردان در سال‌های اخیر کارگردانی مجموعه‌های تاریخی مهمی چون شب دهم، مدار صفردرجه، پهلوانان نمی‌میرند و روشن‌تر از خاموشی را برعهده داشته است که همه این سریال‌ها در زمان نمایش خود از تلویزیون با استقبال خوبی از سوی مخاطبان مواجه شده‌اند.
بعضی منتقدان سینمای ایران در نقدهای خود حسن فتحی را ادامه‌دهنده سینمای علی حاتمی دانسته‌اند. خود آقای فتحی در مصاحبه‌ای واکنش جالبی به این موضوع داشته است. حسن فتحی در این مورد می‌گوید: به هر حال بعضی از منتقدان از سر لطف و محبت اعتقاد دارند که من ادامه‌دهنده سینمای مرحوم علی حاتمی هستم و این را خودم قبول ندارم. فکر می‌کنم علی حاتمی در کار خودش بی‌همتا بود. همین چندوقت پیش در نمایشگاه مطبوعات یک نفر و همسرش با شوروهیجان از من امضا خواستند. آن آقا به من گفت: «آقای فتحی، شما علی حاتمی دوم هستید.» و من گفتم: «از لطف شما خیلی ممنونم، اما اجازه بدهید من همان حسن فتحی اول باشم تا علی حاتمی دوم.» این روزها تلویزیون اقدام به پخش مجدد سریال پهلوانان نمی‌میرند کرده است.
سریالی که ۱۸سال پیش ساخته شد. سریالی که درونمایه آن نگاهی تاریخی به فرهنگ عیاری و جوانمردی در ایران است. فرهنگی که در زبان مردم کوچه و بازار همچنان رایج است، البته در مواردی در عمل هم می‌توان همچنان عیاری و جوانمردی را تماشا کرد. در این سریال فتحی زبان شاعرانه اواخر دوره قاجار و آیین و رسوم، نزدیکی مردم و همسایه‌ها به‌هم و مسائل مشابه دیگر را در کنار جنبه‌های زشت و مسائل نازیبای آن دوران مطرح کرده است. با حسن فتحی گفت‌وگویی کرده‌ایم که در ادامه می‌خوانید.
- آقای فتحی، این روزها تلویزیون، اقدام به پخش مجدد سریال پهلوانان نمی‌میرند کرده است. نظرتان درباره پخش مجدد پس از سال‌ها چیست؟
با توجه به این‌که ۱۸سال از ساخت سریال پهلوانان نمی‌میرند گذشته است این استقبالی که از این سریال پس از این همه سال شده برای خود من هم خیلی جالب است. استقبال از سریال پهلوانان نمی‌میرند نشان‌دهنده خلأ پخش سریال‌های تاریخی از تلویزیون است. به‌خصوص سریال‌هایی که به متن زندگی مردم، آداب و رسوم،آیین‌ها و شیوه سخن گفتن پرداخته و تصویرگر رنج‌ها و دردهای مردمان در آن دوره تاریخی بوده‌اند. به اعتقاد من مردمان هر کشوری که صاحب تاریخ و تمدن و فرهنگ هستند، از دیدن فیلم‌ها و سریال‌هایی که مربوط به تاریخ آن جامعه است به شرط آن‌که به دور از شعار و نگرش سطحی باشند استقبال می‌کنند. در واقع برای آشنا شدن نسل‌های یک جامعه با تاریخ آن، نیازمند ساخت فیلم‌ها و سریال‌های تاریخی هستیم. به نظرم ما باید در سریال‌ها و فیلم‌های تاریخی به جای این‌که به جنبه‌های گل‌درشت بپردازیم و به سراغ مسائل سیاسی و دولتی برویم باید به سراغ متن جامعه در آن دوره تاریخی به‌خصوص رفت و باید طیف‌های مختلف از طبقات اجتماعی در آن دوره و آداب و رسوم و ضرب‌المثل‌ها و اختلاف طبقاتی مردمان آن دوره را مورد توجه قرار داد. در واقع سریالی ببینید که مخاطب امروز با مردم‌شناسی آن دوره از تاریخ آشنا شود. به نظرم قصه‌هایی با این مشخصات حتما با استقبال مردم مواجه می‌شوند. در سریال پهلوانان نمی‌میرند، زبان شاعرانه اواخر دوره قاجار و آیین و رسوم و نزدیکی مردم و همسایه‌ها به‌هم و مسائل مشابه دیگر، در کنار جنبه‌های زشت و مسائل نازیبای آن دوران مطرح شده است.
- در آثار شما گویا توجه زیادی به گذشته شده است؟
من در آثار تاریخی که تاکنون ساخته‌ام هیچ‌گاه به تقدیس گذشته نپرداخته‌ام. همیشه به‌دنبال این بوده‌ام که جنبه‌های جذاب و قابل تأمل را نمایش بدهم و همچنین اگر جنبه‌های زشت و نازیبا و ناراحت‌کننده‌ای را در این سریال‌ها بازگو کرده‌ام به این خاطر بوده که اگر در زندگی امروز همچنین مواردی وجود دارد آنها را پاک کنیم. مواردی که می‌تواند آسیب‌های جدی به زیستن ما وارد کند. من هر موقع به سراغ تاریخ رفته‌ام با رویکرد انتقادی و تحلیلی به آن پرداخته‌ام. هم به جنبه‌های مثبت یک دوره تاریخی پرداخته‌ام و هم جنبه‌های تأثربرانگیز آن برایم مهم بوده است. به نظرم ملتی که می‌خواهد آینده خود را بسازد باید بتواند به خوبی گذشته خود را بشناسد و با یک تحلیل درست از گذشته اش آینده بهتری برای خودش بسازد. یکی از راه‌های نزدیک شدن به این موضوع ساخت آثار متعدد تاریخی در تلویزیون است تا این سریال‌ها، هرچه بیشتر نسل امروز را با گذشته تاریخی خود آشنا کنند.
- آیا در سال‌های اخیر دوست داشته‌اید که دوباره به سراغ ساخت سریال‌های تاریخی مانند پهلوانان نمی‌میرند بروید؟
به هرحال هر فیلمسازی مطابق با ذوق و سلیقه‌اش، یک اثر را تولید می‌کند. گاه پیش آمده دوست داشتم یک کار به‌روز بسازم و گاه دوست دارم یک کار تاریخی را جلوی دوربین ببرم. بدم نمی‌آید که سریالی تاریخی مثل پهلوانان نمی‌میرند را بسازم. اگر امکانات کافی و لازم برای ساختن چنین سریالی وجود داشته باشد چراکه می‌دانیم تلویزیون به دلیل مشکلات مالی ناشی از تحریم اقتصادی، از وضع مالی خوبی برخوردار نیست و هم‌اکنون با کمک‌های دریافتی از اسپانسرها، سریال‌های خود را می‌سازد و اسپانسرها نیز از سریال‌هایی حمایت مالی می‌کنند که از موضوع به‌روز برخوردار باشند به همین خاطر کمتر اسپانسری حاضر است از یک سریال تاریخی حمایت کند.
- در سریال پهلوانان نمی‌میرند ارزش‌هایی چون جوانمردی و مردانگی و… ترویج شده است. به نظر شما این ارزش‌ها در جامعه ما هم‌اکنون چه جایگاهی دارند؟
من از منابع مختلف شنیده‌ام که از بازپخش سریال پهلوانان نمی‌میرند استقبال خوبی صورت گرفته است. این‌که بعد از گذشت ۱۸سال که از زمان پخش این سریال می‌گذرد همچنان از آن استقبال می‌شود به خاطر این است که خصوصیات، فضایل و اخلاقیاتی که در بین قهرمانان، زنان و مردان این سریال و خانواده‌های این مجموعه مطرح شده، خصوصیاتی هستند که جای خالی آن در جامعه امروز ما به خوبی حس می‌شود. به نظر می‌رسد استقبال از اثری چون پهلوانان نمی‌میرند نشان‌دهنده این است که بیننده این سریال جای خالی یکسری از ارزش‌ها را در جامعه خود حس می‌کند. معنویت، مردانگی، جوانمردی و ارتباطات عمیق انسانی که در خانواده‌های قصه این سریال تماشاگر می‌بیند به‌گونه‌ای است که تماشاگر آرزو می‌کند که ای کاش این اخلاقیات و روحیه جوانمردی و مردانگی در جامعه امروز ما هم وجود داشت به خاطر همین است که پس از ۱۸سال با رغبت تمام می‌نشیند و این سریال را تماشا می‌کند.
- شرایط ساخت سریال‌های پهلوانان نمی‌میرند و شب دهم به چه شکلی بود؟
هر دو این سریال‌ها را در شرایط خیلی سخت تولید کردم، چه از نظر مسائل مالی و چه از نظر مسائل محتوایی. شاید تماشاگران این سریال‌ها ندانند که این دو سریال، سریال‌هایی نبوده‌اند که امکانات عالی در اختیار آن قرار داده باشند و من با فراغت کامل و با کمترین اضطراب آنها را ساخته باشم. این سریال‌ها هم مشکلات مالی فراوانی داشتند و هم با اضطراب و دلشوره و استرس فراوان ساخته شدند. پهلوانان نمی‌میرند چه در مرحله فیلمنامه و چه در مرحله پخش با سانسورهای متعددی مواجه شد. وقتی آقای ارگانی، مدیر وقت شبکه ۲ تلویزیون تغییر یافت، با آمدن مدیر جدید، تغییرات زیادی در این سریال صورت گرفت آن هم در حالی که ۵۰درصد از فیلمبرداری این سریال انجام شده بود. در آن زمان تهیه‌کننده به من گفت که اگر مطابق نظرات مدیر جدید تغییراتی را در داستان سریال انجام ندهی ممکن است دچار مشکلات مالی شویم. نظراتی که مدیر جدید درباره این سریال می‌داد این بود که باید یکسری ایده‌های سیاسی را به سریال اضافه می‌کردیم. در حالی که پهلوانان نمی‌میرند یک قصه اخلاقی- خانوادگی، با یکسری ویژگی‌های تاریخی بود. اما آنها می‌گفتند باید ماجراهای سفارت انگلیس و روسیه و توطئه‌های آنان در قصه باشد. من با یک بخشی از این اعمال‌نظرها مخالف بودم ولی بخش دیگری را ناگزیر شدم که بپذیرم، به نظرم بخشی از تماشاگران این مجموعه که از هوشمندی برخوردار باشند، متوجه بخش‌هایی از سریال که تافته جدا بافته شده، خواهند شد. باید واقعیت تلخی را اعتراف کنم، هرکدام از این ۴سریال قدیمی تاریخی که من ساختم یعنی پهلوانان نمی‌میرند، شب دهم، مدار صفردرجه و روشن‌تر از خاموشی، واقعا برای ساخت هرکدام از اینها جانی از من گرفته شد و فشار سخت جسمی، روحی و روانی زیادی برمن وارد شد. یک مثال است که می‌گویند: «شود، ولی به خون جگر شود» مصداق بارز این مثل، سریال‌هایی است که من ساخته‌ام، تمام این ۴ سریال تاریخی که من ساختم با خون جگر ساخته شده‌اند. به رغم جرح و تعدیل‌هایی که درباره این سریال در زمان خود شد ولی استقبال از این سریال نشان می‌دهد که تماشاگر تلویزیونی نسبت به این‌گونه از سریال‌ها، احساس نیاز می‌کند.
- آیا شب دهم هم مشکلات پهلوانان نمی‌میرند را داشت؟
شب دهم هم مشکلات مالی بسیار سختی داشت و برای این سریال نیز بودجه اندکی در نظر گرفته شده بود. حتی تهیه‌کننده سریال شب دهم به‌دلیل بودجه اندکش انصراف داده بود و من از ایشان خواستم این سریال را ادامه بدهند و امیدوار بودم که این سریال به‌خاطر این‌که درباره عاشورا و امام حسین(ع) است با مشکلی مواجه نشود و کسانی نیز که در این کار بودند انگیزه‌های زیادی را برای حضور در این کار داشتند ما بالاخره توانستیم با فشارهای زیاد ناشی از بودجه کم، این سریال را پخش و به آنتن برسانیم. هر ۴ سریال تاریخی که من ساختم جزو سخت‌ترین کارهای زندگی من بوده‌اند و فشارهای مالی بسیاری را تحمل کردم. من هر موقع یاد خاطرات این سریال می‌افتم غمگین می‌شوم. در شرایطی که در همان زمان، بسیاری از سریال‌ها با بودجه‌های کلان ساخته شدند و بازتاب مردمی چندانی هم نداشتند. اسم این نوع برخورد را می‌توان تبعیض، بی‌عدالتی و بی‌توجهی نامید.
- استقبال از روشن‌تر از خاموشی چگونه بود؟
روشن‌تر از خاموشی در محافل روشنفکری و محافل دانشگاهی و در بین طبقه تحصیلکرده جامعه، بسیار سریال محبوبی بود و واقعیت این است که مخاطب کتابخوان و علاقه‌مند فلسفه و اهل اندیشه و تفکر با این سریال ارتباط بسیار خوبی برقرار کرد.
- این سریال هم احتمالا مانند سریال‌های دیگر مشکلات خاص خودش را داشت؟
سریال روشن‌تر از خاموشی، ۳۴ قسمت بود و لوکیشن‌های سنگینی داشت و ما این سریال را در ۱۱ ماه فیلمبرداری کردیم. برای هرکس تعریف می‌کنم که من این سریال را در ۱۱ ماه فیلمبرداری کردم باور نمی‌کند. خود من هم باورم نمی‌شود که چنین سریالی را در چنین مدت کمی فیلمبرداری کرده باشم. این سریال دارای صحنه‌های شلوغ بسیاری بود و لوکیشن‌های فراوانی در شهرهای قزوین، اصفهان، شیراز و… داشت و چهار، پنج جنگ عظیم هم در سریال اتفاق می‌افتاد. فشار مالی این سریال آن‌قدر وحشتناک بود و این فشار به‌حدی بود که تهیه‌کننده سریال بی‌انگیزه شده بود و حتی می‌خواست قسمت‌های آخر سریال را حذف کند. سریال روشن‌تر از خاموشی هم از سریال‌هایی بود که با بودجه بسیار اندکی ساخته شد.
- در بسیاری از کارهایی که شما تولید کردید به تاریخ علاقه زیادی داشته‌اید. این علاقه ناشی از چیست؟
یکی از مشکلات امروز ما و یکی از دلایل تراژدی‌هایی که امروز گرفتارش هستیم به‌خاطر این است که تاریخ خود را خوب نمی‌شناسیم. جامعه‌ای می‌تواند امروز خود را به خوبی بسازد که درک درست و دقیقی از دیروز خود داشته باشد. ما نیاز داریم که تاریخ خود را مرتب مورد مطالعه قرا ر بدهیم. حضرت علی(ع) مدام در نهج‌البلاغه می‌گوید از تاریخ و گذشته خود پند بگیرید و در قرآن هم بارها برآموزنده بودن تاریخ تأکید شده است. اگر می‌خواهیم امروز ما امروز بهتری شود یا فردای ما فردای بهتری شود باید بدانیم که بخشی از آنچه در امروز می‌بینیم نتیجه عقبه تاریخی ما است. به‌نظرم ساخت سریال‌های تاریخی نه با هدف نبش‌قبر گذشته، بلکه باید با هدف مطالعه تاریخ باشد. این موضوع را هم نباید فراموش کنیم که انسان‌ها به غیر از من اجتماع و من روانشناسی دارای یک من تاریخ مشترک نیز هستند. ما در جامعه ایرانی، صرف‌نظر از این‌که از چه قوم و منطقه‌ای باشیم یک سرگذشت تاریخی مشترک داریم. یکی از دلایل همبستگی ایرانی‌ها، سرگذشت تاریخی مشترکشان است که آمیخته با لحظات تلخ و دردناکی بوده است. ما ایرانی‌ها از لر، ترک، فارس، بلوچ و… یک من تاریخی مشترک داریم که این من تاریخی نقش مهمی در فرآیندهای امروز ما دارد.
شهروند
