اخلاق؛ موسسه‌ای برای همه شهروندان
شهروندان – محسن احمدی:
«حق‌ام را ندادند… چه کسی حق مرا را نداد؟ چرا؟ …» پرسش‌هایی که در بین شهروندان جامعه در حال گذار به توسعه، مدام شنیده می‌شود. شاید کمی غیرمنصفانه باشد اما تردیدی نیست که شهروندان این گونه جوامع در بسیاری از نقاط، روزگار سختی را می‌گذرانند. در ایران که این روزها در بحران تحریم بسر می‌برد، تمام تقصیرها به گردن کس دیگری انداخته می‌شود.
اما آیا به راستی این چنین است؟ آیا جمله معروف «حق گرفتنی است نه دادنی…» در این گونه جوامع کاربرد بیشتری نسبت به جوامع پیشرفته دارد؟ شهروندان ایرانی تا چه میزان با حقوق خود آشنایی دارند؟ چگونه می‌توان حقوق شهروندی را به مفهوم واقعی آن به شهروندان آموزش داد؟ و دهها پرسش دیگر که پاسخ به آنها علت یک تصمیم بزرگ شد.
آغاز یک تصمیم
پاییز سال ۱۳۹۱، دکتر عباس آخوندی؛ وزیر فعلی راه‌وشهرسازی، دغدغه تاسیس یک موسسه تحت عنوان«اخلاق» را در سر داشت. آن روزها وی نه پیش‌بینی اوضاع امروز خود را داشت و نه اینکه تصور می‌کرد وضعیت اداره مملکت چنین تغییر بزرگی در پی داشته باشد. همچنین خبری از نامزدی رئیس جمهور وقت برای انتخابات دوره یازدهم ریاست جمهوری نبود.
به گفته آخوندی: «به خاطر شرایط اجتماعی که آن زمان بر جامعه حاکم بود و به دلیل حجم بالای دلمردگی در بین مردم، با عده‌ای از دوستان حقوقدان و صاحب نظران رشته جامعه شناسی، ارتباطات، اقتصاد و … به فکر ترویج اخلاق شهروندی افتادیم.» حاصل نشست‌‌ها وگفت‌و‌گوهای طولانی این گروه که هدفی غیر از بازگشت حقوق قانونی شهروندان به خودشان نداشتند، تاسیس موسسه‌ای شد که امروز آن را به نام «موسسه اخلاق و اندیشه شهروندی ایرانیان» می‌شناسیم.
از آن روز چیزی حدود یک سال می‌گذرد و «عباس آخوندی» کسی که سال قبل طرح راه‌اندازی چنین موسسه‌ای را کلید زده بود در کنار دیگر همفکرانش قرار گرفت. با اینکه نام او با وزارتخانه راه‌وشهرسازی گره خورده است، اما مشغله فراوان در وزارت راه و شهرسازی او را از هدفش دور نساخت. به این منظور نشستی را در «خانه کشاورز» با حضور نمایندگانی از جامعه مهندسان عمران، پزشکان، صنعت‌گران، اساتید علوم ارتباطات، اقتصاددانان و خبرنگاران برخی رسانه‌ها برگزار کرد تا نتیجه تلاش خود و همفکرانش را به عنوان رئیس «موسسه اخلاق و اندیشه شهروندی ایرانیان» به اطلاع همگان برساند:
«از مدت‌ها پیش راه اندازی موسسه‌ای که بتواند به نیازهای حقوقی شهروندان پاسخ دهد، دغدغه ذهنی‌ام بوده است. در واقع سال گذشته بیشتر افراد به این نتیجه رسیده بودند که جامعه از لحاظ اخلاقی دچار انحطاط شده است. برای همین تصمیم گرفتم با کمک همفکرانم موضوع اخلاق شهروندی را به شهروندان آموزش دهیم و تحقیق کنیم، چطور می‌توانیم دامنه این بحث را تا جامعه گسترش دهیم، به طوریکه هیچ صاحب حقی ناکام از دنیا نرود. به همین منظور از برخی روزنامه‌نگاران نیز خواسته شد تا در تهیه و جمع‌آوری مطالبی درباره حقوق شهروندی، ما را یاری دهند.»
رویکرد مفهوم شهروندی
این نشست که سه ساعت به طول انجامید، با حضور چهره‌هایی چون؛ دکتر عباس آخوندی، دکتر غلامرضا سلامی، دکتر علینقی مشایخی، دکتر یونس شکرخواه، دکتر سیدجعفر مرعشی، دکتر خانیکی، دکتر غنی‌نژاد، احمد مسجد‌‌جامعی، عیسی کلانتری، دکتر احمد پورنجاتی، محمد طبیبیان، دکتر پدرام سلطانی، شهیندخت خوارزمی، محسن خلیلی، اسرافیل شیرچی، مهندس احمد تائب، حسین نقره‌کار شیرازی، سیدرضا هاشمی، ایرج فاضل و … آغاز شد.
دکتر آخوندی ابتدا درباره اهداف این طرح توضیحاتی ارائه کرد. سپس از وب‌سایتی با نام «شهروندان» که به منظور انعکاس اخبار، مقالات، یادداشت‌ها، گفت‌و‌گوها و گزارش‌‌هایی درباره اخلاق و حقوق‌شهروندی در کنار موسسه به اطلاع‌رسانی در این خصوص می‌پردازد نیز رو نمایی شد. بسیاری از حاضران نیز پس از شنیدن صحبت‌های آخوندی به طرح دیدگاه‌های خود در این باره پرداختند.
رئیس موسسه اخلاق و اندیشه شهروندی ایرانیان، معتقد است در ایران اندیشه شهروندی به مفهوم واقعی آن کمتر مورد اجماع است و تلقی از شهروندان بیشتر در حد ساکنان سرزمین است؛ بدون آنکه از بسیاری از حقوق شهروندی خود اطلاع و یا برخوردار باشند: «مایلم پیش از ورود به مبحث اصلی که همان اهداف راه اندازی این موسسه است در باره رویکرد مفهوم شهروندی صحبت کنم. شهروندی به عنوان بزرگترین دستاورد دولت‌های مدرن دارای چند ویژگی است. نخست داشتن حس تعلق به یک سرزمین است. این حس تعلق باعث می‌شود تا شهروندان یک کشور نسبت به زادگاهشان حساسیت نشان دهند و در سود و هزینه جامعه‌شان مشارکت کنند.
وی مفهوم دیگر شهروندی را «حق داشتن حق» ذکر کرد و گفت: ما به عنوان شهروند حق داریم حرف بزنیم، انتخاب درست داشته باشیم و … به عبارتی فردگرایی مثبت و مسئولانه اساس و پایه نظریه شهروندی است. اما سومین مفهوم شهروندی همانطور که در قانون اساسی هم آمده است به عدم واگذاری حق شهروندی به شهروند دیگر برمی‌گردد. به عبارتی تحت هیچ مصلحتی حتی به عنوان استقلال ملی نباید حق شهروندی به دیگری واگذار شود.
آخوندی در ادامه افزود: نکته دیگری که از همین موضوع روشن می‌شود برابری مطلق نهفته در این مفهموم است. حق شهروندی متضمن برابری و آزادی هم هست. اساسا مفهوم اخلاقی که ما به دنبال آن هستیم در غیاب حق بی معنی است. اخلاق وقتی معنا می‌یابد که حقی وجود داشته باشد. شاید یکی از ریشه‌های اصلی بی‌اخلاقی، رعایت نکردن حق است. در رسانه‌های ما مرتب درباره عمل اخلاقی صحبت می‌کنند ولی درباره رعایت حق و راه‌های رسیدن به آن کمتر صحبت می‌شود. در آموزهای دینی هم حق بر اخلاق تقدم دارد. هیچ فضیلتی برتر از عدل نیست. بنابراین اگر بخواهیم دنبال یک حرکت اخلاقی در جامعه باشیم باید حق خود و دیگران را رعایت کنیم.
هدف از دست یافتن به جامعه شهروند محور
آخوندی پس از تببین رویکرد مفهوم شهروندی برای حاضران درباره اهداف طرح نیز چنین گفت: هدف از تاسیس این موسسه رسیدن به همه مواردی است که در بحث رویکرد مفهوم شهروندی اشاره کردم. رویکرد شهروندی فرایندمحور است، به دنبال بازتولید هویت فردی در جریان مشارکت مداوم شهروندان در بهبود مستمر شرایط جامعه است. روشن است که حقوق مدنی، سیاسی و اجتماعی، به عنوان حقوق اساسی بشر در «حقوق شهروندی» مجال تحقق می‌یابد.
بنابراین هدف ما در این موسسه توجه به حقوق شهروندان و توانمندسازی و تقویت آنها از طریق سامان دادن گفتو‌گوهای اجتماعی در کوچکترین واحدهای اجتماع به منظور دست‌یافتن به جامعه شهروندمحور؛ جامعه‌ای انسانی، اخلاقی، عادلانه، آزاد، بانشاط، پویا و توسعه یافته است. که امیدواریم با همکاری همه علاقمندان به حقوق شهروندی بتوانیم گامی هر چند کوچک برای رسیدن به این قله برداریم.
دکتر موسی غنی‌نژاد؛
تامین مالی با کدام پول؟
اگرچه آخوندی برای حاضران در این نشست سخنی از تامین منابع مالی موسسه اخلاق و اندیشه شهروندی ایرانیان به میان نیاورد اما دکتر موسی غنی‌نژاد، اقتصاددان، نخستین کسی بود که از دکتر آخوندی خواست توضیحاتی درباره چگونگی تامین منابع مالی موسسه ارائه دهد.
غنی‌نژاد گفت: «موسساتی از این دست یا باید وابسته به دولت باشند که هزینه‌های آن را تامین کند یا اگر مستقل است باید منابع مالی روشنی داشته باشند. به عنوان نمونه می‌توان از موسسه محک نام برد که چون مردم بصورت شفاف عملکرد آن را می‌بینند، خود داوطلبانه هر کمکی از دستشان بر بیاید برای موسسه انجام می‌دهند. اما چند نفر در سطوح مختلف جامعه می‌توان یافت که بخواهد در تامین منابع مالی موسسه مشارکت داشته باشد؟
محسن خلیلی؛
همه چیز قابل حل است
مهندس محسن خلیلی عراقی؛ نیز با یادآوری خاطراتی از روزگار کودکی‌اش در دوره نخست‌وزیری دکتر محمد مصدق عزم رئیس موسسه اخلاق را برای چنین کاری بسیار ارزشمند دانست و گفت: مردم فقیر نمی‌توانند اخلاق داشته باشند. اگر چه معتقدم تنها راه نجات میهن از جهل و نادانی راه‌اندازی چنین تشکل‌هایی است. پدر گازرسانی ایران در ادامه افزود: همه می‌دانیم که انتقال مسائل ذهنی به غیر دشوار است اما اگر در نیمه راه بخاطر مشکلات مایوس نشدیم همه چیز قابل حل است.
احمد پورنجاتی؛
هر آغازی با مشکل روبروست
دکتر احمد پورنجاتی که در پایان نشست از سوی دکتر آخوندی به عنوان جانشین رئیس شورای عالی موسسه اخلاق و اندیشه شهروندی ایرانیان معرفی شد، درباره مشکلات پیش رو گفت: اصل پرداختن به مقوله شهروندی و کنشگر تلقی کردن شهروندان امری ضروری است. به نظرم در چند سال اخیر فعالیت‌های فرهنگی جداگانه و پراکنده زیاد شده است، منتها تفاوت در داوری مردم درباره آنهاست. بنابراین اگر بتوانیم براساس واقعیت، آگاهی و یک اندیشمندی به موضوع حرکت کنیم بسیار رو به جلو خواهیم بود.
وی در ادامه و در پاسخ به صحبت‌های دکتر غنی‌نژاد گفت: روزی را به خاطر دارم که استاد کاظم بجنوردی طرح تاسیس مرکز دائرةالمعارف بزرگ اسلامی را مطرح کرد، در دل به خود گفتم مگر می‌شود؟ اما امروز می‌بینیم که با تلاش و پشتکار ایشان نه تنها ابتدا بدون داشتن حتی یک حمایت کننده مالی توانست آن را ایجاد کند که اکنون ردیف بودجه‌ای در وزارت ارشاد برای آن در نظر گرفته شده است و این موسسه در این سال‌ها توانسته است خدمات قابل تو جهی به کشور ارزانی دارد. بنابراین مهم است که این فایده‌مندی دیده شود. برای همین فکر می‌کنم اگر نگاه عاشقانه و شور معنوی در کار باشد هر مانعی در این راه برداشته می‌شود.
پورنجاتی همچنین گفت: نکته دوم اینکه اگر نظام‌های رسمی کشور به دقت به اهمیت این موضوع واقف باشند حتما امکان گسترده‌ای برای آن فراهم خواهند کرد. از طرف دیگر همین که این موسسه بتواند در کنار ترویج اخلاق شهروندی به مقوله پژوهش بپردازد که خوشبختانه یکی از اهداف موسسه نیز انجام کارهای تحقیقاتی در این خصوص است، می‌تواند گستره وسیعی برای بسیاری از مراکز علمی ودانشگاهی کشور فراهم کند.
هادی خانیکی؛
ترویج اخلاق شهروندی از درون خانه
دکتر هادی خانیکی استاد علوم ارتباطات نیز در این نشست از اینکه هنوز راه رسیدن به جامعه مدنی فراموش نشد ه است اظهار رضایت کرد وگفت : در ۴ سال اخیر تغییرات زیادی در خانواده‌ها بوجود آمده است. به نظرم دموکراسی از داخل خانه شروع شده است. از آنجا که شهروندان در بیرون از خانه نمی‌توانستند صدای همدیگر را بشنوند این کار را از خانه شروع کردند. چون امکان حرف زدن در بیرون از خانه نبود.
مقصودم این است که باید ابتدا ترویج اخلاق شهروندی را از خانه و خانواده شروع کرد. از این که بگذریم شناخت مسائل جامعه ایرانی بسیار مهم است. اغلب آدم‌های امروزی در حوزهای مختلف اجتماعی و پزشکی و اقتصادی و کارگری و سیاسی همدیگر را بخوبی نمی‌شناسند و چون شناخت خوبی از همدیگر ندارند نمی‌توانند به راحتی با هم ارتباط برقرار کنند. خب طبیعی است این موضوع باعث نادیده گرفتن حقوق بخشی از شهروندان نیز می‌شود. بنابراین وقتی قرار است از حقوق شهروندی صحبت کنیم باید ابتدا با همه این گروهها به خوبی آشنا شویم و دغدغه‌ها و مشکلاتشان را بشناسیم.
پدرام سلطانی؛
کسب اعتماد شهروندان
نایب رئیس اتاق بازرگانی نیز ضمن استقبال از تاسیس چنین موسسه‌ای از رئیس موسسه اخلاق، به عنوان وزیر دولت در وزارتخانه راه و شهرسازی خواست تا این کار را ابتدا از خود دولت شروع کند.
وی با انتقاد از آخوندی گفت روز گذشته روز اسکان ملی بشر بود. همایشی هم در این باره برگزار شد اما حتی یک نفر هم به عنوان نماینده وزارت مسکن در این همایش شرکت نکرد. آیا دسترسی همگان برای داشتن خانه و کاشانه جزو حقوق شهروندی نیست؟
دکتر پدرام سلطانی در ادامه گفت: برای آنکه بتوان شهروندان را در این راه مشارکت داد و آنان را نسبت به این موسسه خوش‌بین کرد باید در کوتاه مدت چند نتیجه ملموس از این جلسات حاصل شود تا شهروندان به آن اعتماد کنند.
ایرج فاضل؛
احیای درست قانون اساسی
دکتر ایرج فاضل از جامعه پزشکان نیز پیش از هر چیز خواستار احیای درست قانون اساسی در این باره شد.
وی معتقد است اگر قانون اساسی به در ستی اجرا شود و در بخشی از موارد نیز که نیازمند به تغییرات است، تغییری صورت گیرد مطمئنا موسساتی از این دست بهتر می‌توانند در پیشبرد اهدافشان موفق شوند.
شهیندخت خوارزمی؛
روستانشینان فراموش نشوند
دکتر شهیندخت خوارزمی که تنها بانوی حاضر در این نشست بود نیز از حاضران خواست به خاطر نام موسسه که ترویج اخلاق شهروندی است، فقط به دغدغه‌های شهرنشینان نپردازند و به روستانشینان نیز فکر کنند.
وی در ادامه افزود: اگر این موسسه بتواند در تدوین و اشاعه حقوق شهروندی درست عمل کند کار بسیار بزرگی در سطح جامعه انجام داده است.
اگر این حقوق تامین شود به وضوح در چند سال آینده می‌توان تغییرات خوبی در زندگی مردم دید. هر چند که معتقدم هر ۳ قوا باید در این راه کمک و پشتیبان باشند.
علینقی مشایخی؛
مردم مطالبه کنند
دکتر علینقی مشایخی بحث مطالبات مردم در رسیدن به نقطه هدف این موسسه را یادآوری کرد و از هیات موسس خواست تا همه تمرکز خود را روی آشنا کردن مردم با مطالبات‌شان بگذارند.
وی افزود: زیرا وقتی شهروندان به صورت درست و صحیح با حقوق خود آشنا شوند آن وقت است که می‌توانند حقوق خود را از دولت مطالبه کنند. دولت هم وقتی از چنین موسساتی حمایت می‌کند که مردم مطالبه کنند.
منظورم این است که اگر جامعه‌ای آگاه بود دیگر کسی نمی‌تواند سر دیگری کلاه بگذارد. از طرف دیگر روش‌های راهبردی و اجرایی هم در این بین به درستی تعیین شود.
رونمایی از وب‌سایت «شهروندان»
پس از پایان صحبت‌های دکتر آخوندی، طرح نمای موسسه اخلاق و اندیشه شهروندی ایرانیان توسط آقای مصطفوی برای حاضران به نمایش گذاشته و عرصه‌های فعالیت موسسه توضیح داده شد. وی خانه، شهر و کسب و کار را بستر مناسبی برای این فعالیت دانست و گفت: راهبردهای اساسی موسسه برای رسیدن به مقصود محتوای آن است. به عبارتی کاربردی بودن و داشتن رویکرد پژوهش محور و استمرار وگسترش آن بر محتوا و غنای کار موسسه می‌افزاید که در این راه انتقال محتوا به مخاطب، از طریق ارتباط میان فردی و بر اساس تعامل و گفت و گو بسیار موثر است.
مصطفوی فعالیت‌های موسسه را نیز بر پایه پژوهشی – تحقیقی، آموزشی، شبکه‌سازی، ترویجی، رصد و پایش وضعیت اخلاقی و حقوق شهروندی در سامانه‌های مختلف دانست.
سپس محمد ملاحسینی مدیر وب‌سایت شهروندان نیز توضیحاتی درباره راه‌اندازی این وب‌سایت تحلیلی ارائه کرد. وی ابتدا از آقای دکتر یونس شکرخواه به خاطر کمک‌ها و راهنمایی‌های بی‌دریغ خود در زمینه محتوا و فرم سایت شهروندان تشکر و قدردانی کرد. همچنین از استاد اسرافیل شیرچی، که لوگوی زیبای شهروندان از جمله آثار این هنرمند ارزشمند می‌باشد، سپاسگزاری کرد. پس از آن متذکر شد که برنامه‌نویسی و طراحی سایت شهروندان نیز توسط آقای میلاد شکرخواه انجام شده‌است.
وی در ادامه گفت: صحبت‌های اولیه درباره راه‌اندازی وب‌سایت شهروندان آذر سال ۱۳۹۱ انجام و پس از آن به سرعت عملیاتی شد. محور اصلی این رسانه آنلاین، اخلاق و حقوق شهروندی است و مطالبش عموما اختصاص به زندگی اجتماعی شهروندان دارد.
وی افزود: در مدت راه‌اندازی این وب‌سایت بیش از ۳۶۰۰ مطلب درباره اخلاق و حقوق شهروندی که در رسانه‌های چاپی و آنلاین منتشر شده است، گردآوری و بارگذاری شده که بیش از ۶۰۰ رکورد آن اختصاص به دیدگاه‌های صاحب‌نظران دارد. بطور خلاصه باید گفت در این سایت قرار است حس ثمر بخش بودن را در بین افراد جامعه البته همسو با اهداف و سیاست‌های موسسه اخلاق و اندیشه شهروندی ایرانیان، زنده نگاه داریم.
پایه گذاری و گشایش بنیاد اخلاق و اندیشه شهروندی ایرانیان را شادباش گفته و برای همکاری با این بنیاد آمادگی ام را ابراز می نمایم.