تاریخ انتشار : یکشنبه ۸ دی ۱۳۹۲ زمان انتشار : ۱۰:۱۰

شهروندان:
در دهه نخست بعد از پیروزی انقلاب اسلامی همه آمارها نشان می‌داد که ایران یکی از جوا‌ن‌ترین جمعیت‌های دنیا را دارد. اما تغییراتی که طی یک دهه گذشته در شاخص‌های جمعیتی از جمله نرخ باروری بوجود آمده نشان می‌دهد که نیاز به بازنگری درباره جمعیت و آینده کشور ضروری است.

به طوری‌که موضوع جمعیت از شاخص‌ترین مباحث نظری در جامعه‌شناسی و آینده کشور در مباحث اقتصادی، سیاسی و امنیتی شده است.

رکود جمعیتی آثار نامطلوب خاص خود را دارد که به تدریج آثار سوء اقتصادی، سیاسی فرهنگی آن بارز خواهد شد. یکی از آثار اقتصادی آن پیر شدن جمعیت کشور است. با پیر شدن جمعیت تعداد افرادی که با کار و فعالیت آنها امور جامعه سامان می یابد، محدود شده و در نتیجه تعداد مصرف کنندگان جامعه به نسبت افزایش می یابد.در این صورت جامعه از لحاظ فرهنگی و ارتباطات فرهنگی به شدت تضعیف می شود به شکلی که اگر این روند ادامه پیدا کند، در آینده بعضی از منسوبین را فقط می توان در قصه ها و تاریخ یافت و داشتن خاله و عمو و دایی و عمه بسیار نادر خواهد شد.

مسئله جمعیت از دیدگاه رهبر معظم انقلاب یک مسئله جدی و مهم است و بار ها نسبت به آن تذکرات و هشدار های لازم را داده اند.معظم له در دیدار اخیرشان با اعضای شورای عالی انقلاب فرهنگی مسئله جمعیت را بار دیگر مورد توجه و تاکید قرار دادند و خطاب به اعضا فرمودند:”یکی از خطراتی که وقتی انسان درست به عمق آن فکر می‌کند، تن او می‌لرزد، این مسئله‌ جمعیّت است؛ که من به آقای دکتر هاشمی هم به‌نظرم یک جمله‌ کوتاهی گفتم، با آقای دکتر روحانی هم مفصّل صحبت کردیم؛ مسئله‌ جمعیّت را جدّی بگیرید؛ جمعیّت جوان کشور دارد کاهش پیدا میکند. یک جایی خواهیم رسید که دیگر قابل علاج نیست. یعنی مسئله‌ جمعیّت از آن مسائلی نیست که بگوییم حالا ده سال دیگر فکر می‌کنیم؛ نه، اگر چند سال بگذرد، وقتی نسلها پیر شدند، دیگر قابل علاج نیست”.(بیانات در دیدار با اعضای شورای عالی انقلاب فرهنگی ۹۲/۰۹/۱۹ )

رشد نامتعادل جمعیت می‌تواند اثرات مختلفی را در کشورهای جهان در بر داشته باشد.کاهش قابل توجه رشد جمعیت و یا حتی رشد منفی جمعیت که در حال حاضر در بعضی کشورهای اروپایی شاهد آن هستیم، باعث بروز عدم تعادل در اجتماع خواهد شد که یکی از اصلی‌ترین تأثیرات آن کاهش نیروی کار شاغل در جامعه و همچنین بالارفتن بیش از حد هزینه‌های حمایتی و مستمری افراد بالای ۶۴ سال خواهد بود.

با کاهش نیروی کار و افزایش مستمری بگیران، دولتها با مشکلات جدی در رشد اقتصاد ملی و تولید ناخالص داخلی و در نتیجه تأمین بودجه سلامت برای افراد اجتماع روبرو خواهند شد.با بالا رفتن نسبت سنی افراد جامعه به کل افراد، نیاز جامعه به پرداخت مستمری، تأمین خدمات حمایتی برای افراد سالخورده و یا حتی ایجاد آسایشگاه برای نگهداری افراد سالخورده افزایش خواهد یافت که تأمین هرکدام از این موارد در صورت کاهش نیروی کار در هر کشوری با موانع جدی برای تأمین هزینه مواجه خواهد شد.به عنوان مثال هزینه‌های حوزه سلامت در کشور ژاپن که در حال حاضر در شرایط جمعیتی خاکستری قرار دارد، با الگوی دیگر کشورها متفاوت است.رشد جمعیت پیر در این کشور به گونه ای است که بیش از ۵۰ درصد بودجه درمانی این کشور به این قشر اختصاص پیدا کرده است.از مجموع حدود ۴۲۰ میلیارد دلار بودجه سالانه حوزه سلامت در ژاپن، ۲۰۸ میلیارد دلار در این کشور صرف مراقبت و درمان اقشار کهنسال می‌شود.

در خصوص کشور ما نکته مهم کاهش میزان باروری کل است که از ۶/۵ فرزند در سال ۱۳۶۵ به ۱/۸ فرزند در سال ۱۳۹۰ رسید و به تعبیری به زیر سطح جانشینی رسیده است که اگر این روند ادامه یابد رشد جمعیت کشور تا سال ۱۴۲۰ به صفر رسیده و پس از آن منفی خواهد شد .

مقام معظم رهبری دورنمای پیری جمعیت کشور را اینگونه تشریح می کنند:”آن طوری که اهل علم و اهل تحقیق بررسی کرده اند و جوانب قضیه را ملاحظه کرده اند و آمارها را مورد مداقه قرار داده اند، ما اگر چنانچه با این شیوه ای که امروز داریم حرکت می کنیم پیش برویم، در آینده نه چندان دور، یک کشور پیری خواهیم بود که علاج این بیماری پیری هم در حقیقت در دسترس نیست؛ حالا نه[اینکه] در دسترس ما نیست، [بلکه] در دسترس هیچ کس نیست؛ یعنی امروز کشورهایی که در دنیا دچار پیری شده اند و قدرت زاد و ولد خودشان را از دست داده اند، به‌دشواری می شود گفت که راه علاجی برای حل این مشکل دارند. ما هم طبعا با همین مشکل مواجه خواهیم شد”.

طبق نظر بسیاری از جمعیت شناسان، در آینده نزدیک، سالمندی جمعیت به یک مسئله اساسی برای کشور تبدیل خواهد شد.صاحبنظران، مسئولان و سیاستگذاران بر مسئله مهم و اجتناب ناپذیرِ پیشِ رو، یعنی سالخوردگی جمعیت و تبعات شناسی از آن واقف هستند اما آنچه اهمیت ویژه ای دارد، غنیمت شمردن فرصت و جدی گرفتن این مسئله است. در حال حاضر مهمترین موضوع، برنامه ریزی و اقدامات لازم برای کاستن از بحران پیش رو است که این امر تنها با بالا بردن نرخ باروری و افزایش جمعیت امکان پذیر است.البته این سیاست ها باید جامع، معقول، آینده نگر، با برنامه هایی کوتاه مدت، میان مدت و درازمدت باشد.

مقام معظم رهبری هم معتقدند که “مسئله جمعیّت که بجد هم مورد بحث و اختلاف نظر در جامعه است، مسئله بسیار مهمّی است. بلاشک از نظر سیاست کلّی کشور، کشور باید برود به سمت افزایش جمعیّت؛ البتّه به نحو معقول و معتدل”.(بیانات در دیدار اعضای همایش ملی «تغییرات جمعیتی و نقش آن در تحولات مختلف جامعه» ۹۲/۰۸/۰۶)

باید توجه داشت که آهنگ رشد جمعیت، مستلزم ایجاد فرصت‌های شغلی و زمینه‌های آموزشی، بهداشتی، مسکن و دیگر بسترهای لازم است تا موجبات ناهنجاری‌ها و دشواری‌های اجتماعی را فراهم نکند.

دکتر شهلا کاظمی‌پور استاد دانشگاه در خصوص عوارض کاهش رشد موالید در کشور و چگونگی مواجه با آن می گوید:”رشد جمعیتی منفی در درازمدت از نظر جمعیتی باعث نابودی آن کشور می‌شود و بسیاری از کشورهای توسعه یافته نیز پس از رسیدن به رشد منفی سیاست‌های افزایش رشد را در چارچوب سیاست‌های تشویقی بارداری و سیاست‌های مهاجرتی اتخاذ کرده‌اند ولی درمورد افزایش باروری اکثر آنها ناموفق هستند.اگر به دنبال سیاستگذاری هستیم، باید به دنبال فرزندآوری در خانواده‌های با شرایط مناسب باشیم، نه خانواده‌هایی که دسترسی به امکانات بهداشتی و پیشگیری ندارند. بنابراین اگر این امر بدون برنامه‌ریزی باشد، کیفیت زندگی تقلیل می‌یابد.اگر ایران می‌خواهد در راستای توسعه گام بردارد و در میزان باروری خود بازنگری داشته باشد، باید به تقویت زیربناهای اقتصادی، اجتماعی، فرهنگی و زیست‌محیطی خود بپردازد، بنابراین اگر می‌خواهیم باروری افزایش یابد،‌ باید زیربناها را اصلاح کنیم تا از سوی دیگر با افزایش بارداری‌های ناخواسته و سقط جنین مواجه نشویم، چراکه این عوامل نیز از شاخص‌های توسعه نیافتگی است”.

طبق آمار و ارقام ما وارد مرحله نخست سالمندی شده ایم و ناگریز مراحل مختلف آن را طی خواهیم کرد، نکته مهم این است که زمان عبور ما از این مراحل بسیار کمتر از زمان کشورهای دیگر است بنابراین این موضوع ما را در اتخاذ سیاست ها در تنگنا قرار خواهد داد.

اکرم حسینی معاون تدوین و سیاست شورای فرهنگی اجتماعی زنان به چالش های پیش روی جامعه در خصوص این جمعیت اشاره دارد و معتقد است:” افزایش فشار مالی بر صندوق های بازنشستگی و بیمه های اجتماعی و بالا رفتن هزینه های درمان سالمندان از چالش های مهم افزایش سالمندی جمعیت است. هزینه درمان یک سالمند سه برابر هزینه درمان یک کودک است، در ژاپن به علت بالا رفتن امید به زندگی به ویژه در میان زنان و سالمندان مدت طولانی تری از خدمات بیمه و بازنشستگی استفاده می کنند در حالی که این افراد در تولید و درآمدزایی سهم کمتری دارند.در کشوری همانند ایران که بسیاری از سالمندان جزء بیمه گذاران و بازنشستگان رسمی نیستند، مشکلات به مراتب بالاتر خواهد بود، به خصوص سالمندان روستایی که عموما از پس انداز مناسبی هم برخوردار نیستند”.

فردی که کوچک یا پیر است جزء جمعیت سربار به شمار می‌‎رود زیرا به دلیل ناتوانی نمی‌تواند برای جامعه چندان اثربخش باشد؛ بدون شک اگر کشور با همین روند جلو رود تا چند سال آینده به جمعیت سربار نزدیک می‌شویم.

احمد آریایی‌نژاد عضو کمیسیون بهداشت و درمان مجلس معتقد است:”متاسفانه جمعیت کشور ما رو به پیری حرکت می کند که بدون شک تداوم این روند کشور را با بحران روبرو می کند.در شرایط فعلی حذف قوانینی که منجر به محدود کردن جمعیت می شود امری ضروری به نظر می‌رسد.تغییر باور جوانان با شعار رفع نمی‌شود و لازم است عملا در جامعه توزیع ثروت را به صورت عادلانه داشته باشیم تا دیگر کسی نامناسب بودن وضعیت مالی را بهانه ای برای بچه دار نشدن خود قرار ندهند.به طور حتم جمعیت جوان، مولد فکر و اندیشه است و باید برای ایجاد افزایش جمعیت برنامه‌های مدونی داشته باشیم.اگر به کشورهای اروپایی که دارای رشد منفی جمعیت هستند نگاهی بیاندازیم متوجه خواهیم شد که در این کشورها مشکلات زیادی حاکم است زیرا جمعیت جوان آنها بسیار کاهش یافته است.باید عوارض داشتن کشوری با جمعیت پیر و کهنسال برای افراد روشن شود و وظیفه رسانه ها است تا نسبت به این مهم اطلاع رسانی کنند.”.

با شناخت این مسئله و عوارض ناشی از آن می بایست گام ها را سنجیده و علمی یکی پس از دیگری برداشت.یکی از این قدم ها فرهنگ سازی و ترویج فکر صحیح در این خصوص است که رسانه ها در این حوزه نقش اساسی بر عهده دارند.به فرموده رهبر معظم انقلاب” این همایش البته قدم اول است، یعنی قدم ابتدایی است،[اما] از گذاشتن قانون به نظر من مهم تر است، چون فرهنگ سازی در این مسئله مثل خیلی از مسائل دیگر اجتماعی، حرف اول را می زند؛ باید فرهنگ سازی بشود که متأسفانه امروز این فرهنگ سازی نیست، تعطیل است.بایستی از امکاناتی که در کشور وجود دارد استفاده کنید، فکر را در کشور بگسترانید؛ آن وقت فکری هم که گسترش پیدا می کند، باید فکر عمیق و اساسی و منطقی و قانع کننده برای هر کسی باشد؛ بنابراین باید کار بشود”. (بیانات در دیدار اعضای همایش ملی «تغییرات جمعیتی و نقش آن در تحولات مختلف جامعه» ۰۶/۰۸/۹۲)

 عباس خسروانی

رسالت