غبارروبی از کتاب‌های توقیف شده
شهروندان:
روزهای اخیر اخباری پیرامون انتشار برخی از کتاب‌ها منتشر شد که در ادواری از سالهای گذشته اجازه چاپ نداشتند. آثاری همچون «آی با کلاه آی بی‌کلاه»، «ضحاک»، «وای بر مغلوب» از غلامحسین ساعدی، «روشن‌تر از خاموشی» مرتضی کاخی و… در زمره این آثار بودند که در مطبوعات و رسانه‌ها بازتاب گسترده‌ای داشتند.
البته آمار چنین کتاب‌هایی گسترده‌تر است و طی روزهای آینده بیشتر از چاپ این‌گونه آثار خواهیم شنید. از سوی دیگر در لابه‌لای این جریان به آثاری بر‌می‌خوریم که در کتابفروشی‌ها موجود است اما به دلیل از بین رفتن اعتماد مخاطبان به سیستم ممیزی دولت گذشته، از دیدگان پنهان مانده‌اند. خوانندگان اغلب این‌گونه کتاب‌ها را از دستفروشان تهیه می‌کنند. اما گویی با صدور مجوز و انتشار جدید، نگاه مخاطبان آرام آرام به سوی پیشخوان کتابفروشی‌ها بر‌می‌گردد…
در پیاده‌روهای خیابان انقلاب
«زمین سوخته» نخستین رمان جنگ منتشر شده در سال ۶۱ توسط انتشارات معین با وجود اینکه از مجاری رسمی و قانونی مجوز چاپ گرفت و هنوز تجدید‌چاپ می‌شود و در کتابفروشی‌ها موجود است، توسط ناشران زیرزمینی چاپ افست شده و در بساط کتابفروشان پیاده‌روهای مقابل دانشگاه تهران عرضه می‌شود و علاقه‌مندان بی‌اطلاع آن را از دستفروشان می‌خرند.
«تاریخ اجتماعی ایران» نوشته مرتضی راوندی از تولیدات انتشارات نگاه، «عجایب المخلوقات» تألیف محمود بن محمد بن احمد طوسی که با تصحیح منوچهر دانش‌پژوه توسط انتشارات علمی فرهنگی منتشر شده، «کلیات عبید زاکانی» به اهتمام پرویز اتابکی که از سوی انتشارات زوار منتشر شده و چاپ جدید آن چندی پیش به بازار آمد، همراه با ده‌ها عنوان کتاب دیگر که توسط ناشران معروف با مجوز قانونی چاپ و منتشر می‌شوند، توسط سودجویان افست می‌شود و در پیاده‌روها فروخته می‌شوند.
علت اصلی این امر را باید در اعتماد نداشتن مخاطبان این آثار و علاقه‌مندان به کتاب و کتابخوانی نسبت به نهادی جست‌و‌جو کرد که در دولت نهم و دهم با سختگیری‌های بی‌مورد و سلیقه‌ای فعالیت برخی ناشران را تعلیق کرد و مجوز چاپ بسیاری از کتاب‌ها را باطل و جلوی تجدید‌چاپ آنها را گرفت.
علی، جوان ۸-۲۷ سالهای است که بساط کتاب‌هایش را در پیاده‌رو پهن کرده و با مشتری کتاب‌ها بر سر قیمت و میزان تخفیف چانه می‌زند، سرانجام «زمین سوخته» را هشت هزار تومان و «بوف کور» هدایت را به دو هزار تومان در قبال دریافت یک قطعه اسکناس ۱۰ هزار تومانی تحویل خانم خریدار می‌دهد. وقتی از او می‌پرسم «زمین سوخته» در کتابفروشی‌ها هست و ناشر این کتاب را دارد، چگونه شما چاپ افست آن را می‌فروشید؟ با تعجب می‌گوید ناشرش کیه؟ لابد سانسورش کرده‌اند که خریدار به سراغ ما می‌آید.
خانم نعمتی که خود را دانشجوی ادبیات معرفی می‌کند، می‌گوید: علت استقبال از کتاب‌های چاپ افست به سیاست‌های فرهنگی دولت قبلی بر‌می‌گردد که جلوی چاپ هر کتابی که مطابق میل و سلیقه‌شان نبود، گرفتند و هر کتابی که از وزارت ارشاد مجوز چاپ می‌گیرد در صحت و سلامت متن، ما را دچار تردید می‌کند.
عقربه‌های ساعت که به عدد ۱۰ نزدیک می‌شود، تردد در پیاده‌روهای مقابل دانشگاه تهران افزایش می‌یابد. با نگاهی گذرا متوجه می‌شوید تعداد افرادی که جلوی بساط کتاب‌های افست تجمع کرده‌اند از تعداد افراد داخل کتابفروشی‌ها بیشتر است. در واقع مسئولان فرهنگ مکتوب سیاستی را دنبال کرده‌اند که مخاطبان از کتابفروشی‌ها رانده شده و جذب بازار کتاب‌های افست شوند. امروز بساط این دسته از افراد کتابفروش از خیابان جمالزاده تا پل کالج و میدان فردوسی و میدان امام حسین(ع) تا کریم‌خان و هفت تیر گسترده است، در هر محله و منطقه‌ای که سکونت دارید، در هر شهرستانی که زندگی می‌کنید، می‌توانید ببینید که در پیاده‌روهای شلوغ چند جوان بساطی پهن کرده‌اند و انواع این آثار را عرضه می‌کنند، شهرهای دور و نزدیک، بالای شهر و پایین شهر فرقی نمی‌کند. فقط قیمت کتاب‌ها اندکی متفاوت است.
برگی روشن از تقویم نشر
با انتخابات ریاست جمهوری، دولت روحانی سعی کرد اعتماد از دست رفته اهل قلم و علاقه‌مندان به فرهنگ و ادبیات را به نهادهای فرهنگی برگرداند و در همین راستا نخستین قدم‌ها را با تغییر نگرش مدیرانش بردارد و کتاب‌هایی را که بی‌دلیل در محاق توقیف افتاده بودند، آزاد کند.
هفته گذشته رسانه‌ها خبر از انتشار قریب الوقوع کتاب «روشن‌تر از خاموشی» برگزیده شعر امروز ایران به کوشش مرتضی کاخی توسط نشر آگه دادند.
حسینخانی مدیر انتشارات آگاه می‌گوید: نمی‌دانم با چه نگرشی کتابی که ۱۰ بار چاپ و منتشر شده بود غیرمجاز اعلام شد. وقتی فعالیت انتشارات آگاه را تعلیق کردند بدون هیچ دلیل قانونی و محکمه پسند ناگزیر کتاب‌ها را به ناشر دیگری واگذار کردیم. وقتی ناشر دیگر برای همین کتاب تقاضای مجوز چاپ می‌گیرد دستور حذف چندین صفحه را می‌دادند و در نهایت آن را غیرمجاز اعلام می‌کردند. حسینخانی می‌افزاید: وقتی خبر تجدید چاپ کتاب را به آقای کاخی دادم خیلی خوشحال شد.
«روشن‌تر از خاموشی» حدود هزار صفحه و به قیمت ۴۵ هزار تومان در چاپ جدید عرضه خواهد شد و حق التألیف آن بر گوشه‌ای از زخم‌های زندگی مرهم می‌گذارد. ناشر این کتاب می‌گوید: چرا باید یک نویسنده و پژوهشگر را بی‌جهت از حق و حقوق قانونی و مشروعش محروم کرد. اهل قلم زندگی شان با همین اندک درآمد چاپ آثارشان تأمین می‌شود. آن وقت بدون هیچ دلیل قانع کننده‌ای سال‌ها آنها را از این حداقل‌ها محروم و از ادامه تحقیق و پژوهش مأیوس می‌کنند.
حسینخانی می‌افزاید: دولت روحانی نخستین گام‌ها را در گشایش فضای فرهنگی و بازگرداندن امید به اهل قلم و جامعه فرهنگی برداشت، امیدوارم آثاری از این دست که سال‌ها پشت در وزارت ارشاد مانده‌اند آزاد شوند و به دست مخاطبان برسند. الان رمان «نامه سرمدی» محمد رحیم اخوت، «باغ همسایه» خوسه دونسو با ترجمه عبدالله کوثری و یکی – دو رمان ایوان کلیما با ترجمه فروغ پوریاوری که هر کدام شاهکاری هستند که سال هاست در انتظار کسب مجوز در وزارت خاک می‌خورند و من انتظار دارم با تعامل و همکاری مجوز چاپ بگیرند و منتشر شوند.
لیما صالح رامسری مدیر انتشارات معین در مورد «زمین سوخته» می‌گوید: اطلاع نداشتم زمین سوخته هم افست شده و در پیاده رو‌ها فروخته می‌شود در حالی که ما این کتاب را داریم و در اغلب کتابفروشی‌ها موجود است و عرضه می‌شود. رامسری پس از توضیح چرایی این امر می‌گوید: امنیت این آثار به هر دلیل، سودجودیی و تضییع حقوق ناشر و مؤلف است. وی در ادامه می‌گوید: تغییر و تحولات وزارت ارشاد پس از چند ماه از روی کار آمدن دولت آقای روحانی به این صورت خودش را نشان داد که «یادداشت‌های روزانه» داستایوفسکی که قبلاً توسط انتشارات بزرگمهر در سه جلد چاپ و منتشر شد و در دولت سابق غیرمجاز شده بود این اواخر مجوز چاپ گرفت و با ترجمه مرحوم ابراهیم یونسی توسط انتشارات معین به بازار می‌آید.
«انسان در شعر معاصر» تحقیق و پژوهش محمد مختاری توسط انتشارات توس در دهه ۸۰ منتشر شده بود و اکنون پس از یک دهه مجوز چاپ گرفت و پشت ویترین کتابفروشی‌ها آمد. باقرزاده مدیر انتشارات توس می‌گوید: از محمد مختاری ترجمه‌ای از شعر شاعران جهان را که قبلاً توسط نشر سمر تحت عنوان «زاده اضطراب جهان» منتشر شده آماده چاپ کرده‌ایم و چند عنوان کتاب شعر این شاعر را در یک مجلد به همراه اشعار منتشر نشده در دست آماده‌سازی داریم.
«درآمدی بر جامعه‌شناسی ادبیات» گزیده و ترجمه محمد جعفر پوینده نیز هفته گذشته مجوز چاپ گرفت و توسط انتشارات نقش جهان منتشر شد. آثار پوینده که بیش از ۱۰ عنوان را شامل می‌شود و در دهه هفتاد توسط نشر چشمه و انتشارات آرست منتشر شده بودند در دولت قبل غیرقابل چاپ تشخیص داده شد و هیچ یک از آثارش مجوز انتشار نگرفت تا سرانجام کلید تدبیر و امید دولت روحانی این قفل بسته را نیز باز کرد.
غلامحسین ساعدی آثارش سرنوشت بهتری از دیگر اهالی قلم نداشت و سال‌ها در محاق توقیف بود تا هفته گذشته علیرضا رئیس دانا مدیر انتشارات نگاه خبر داد: کتاب «آی باکلاه و آی بی‌کلاه» و «ضحاک» همراه با «وای بر مغلوب» مجوز چاپ گرفت و بزودی راهی کتابفروشی‌ها خواهد شد.
رئیس دانا در پاسخ به این پرسش که چرا این سه عنوان؟ گفت: همین که نام غلامحسین ساعدی از فهرست سیاه حذف شده، مایه خوشحالی است و امیدوارم در دولت روحانی همه آثاری که بی هیچ قاعده و قانون صرفاً براساس سلیقه ممیزان غیرمجاز شدند، مجدداً چاپ و منتشر شوند. این ناشر باسابقه می‌افزاید: وقتی جلوی چاپ این آثار گرفته می‌شود، چاپ افست آنها سر از پیاده‌روها درمی‌آورند. این سیاست به ضرر ناشر، مؤلف و به طور کلی به ضرر صنعت نشر کشور تمام می‌شود و در نهایت متضرر شدن جامعه را به دنبال دارد.
اصغر علمی در این مورد می‌گوید: تعداد کتاب‌های غیرمجاز ما در مقایسه با آثاری که منتشر می‌کنیم، بسیار اندک است. در بین این آثار، کتاب «سنت و تجدد» آدونیس با ترجمه دکتر حبیب‌الله عباسی را داشتیم که در دوران تازه اجازه چاپ گرفت و منتشر شد. کتابی که به اعتقاد برخی منتقدان، الگوی زنده‌یاد قیصر امین‌پور برای تألیف «سنت و نوآوری در شعر معاصر ایران» بود و محمد دهقانی در تألیف کتاب «وسوسه عاشقی» گوشه چشمی به آن داشت.
انتشارات مازیار، ناشر فرهنگ «کتاب کوچه» از احمد شاملو که تاکنون ۱۱ جلد آن را منتشر کرده، مجوز جلد دوازدهم (حرف چ) را نگرفت و بیش از چهار سال در دولت قبلی تلاش کرد تا با مذاکره با مسئولان اداره کتاب به تفاهم برسد اما موفق نشد. مدیر این انتشاراتی می‌گوید: این کتاب پژوهشی در فرهنگ مردم کوچه و بازار است و مؤلف عمری را بر سر این کار گذاشت و من حق ندارم آن را مثله شده به دست مخاطب برسانم یا کتاب «روزنامه سفر میمنت اثر ایالات متفرقه امریق» شاملو از ابتدای دولت سابق بلاتکلیف است. امیدوارم این کتاب‌ها مجوز بگیرند تا در نمایشگاه بین‌المللی کتاب تهران عرضه شوند.
«طلیعه تجدد در شعر فارسی» تألیف دکتر احمد کریمی حکاک با ترجمه دکتر مسعود جعفری در واپسین روزهای دولت اصلاحات توسط انتشارات مروارید چاپ و با استقبال علاقه‌مندان ادبیات، خیلی زود نایاب شد. ناشر این کتاب در سال ۸۸ تقاضای تجدید چاپ داد و سال ۸۹ که چاپ و صحافی شد، جلوی انتشار آن را گرفتند و دستور خمیر دادند. ناشر زیر بار نرفت و این کتاب هفته گذشته پشت ویترین کتابفروشی‌ها آمد. این کتاب بررسی هوشمندانه‌ای است از سیر اندیشه تجدد و بازتاب آن در شعر نو فارسی بر بنیاد نظریه‌های ادبی باختین و لوتمان و… که رویدادی با اهمیت در تاریخ نقد ادبی مدرن است.
«سه‌گانه روز اول عشق» رمان پژوهشی محمد محمدعلی که در سه جلد تحت عنوان «آدم و حوا»، «مشی و مشیانه» و «جمشید و جمک» توسط انتشارات کاروان در سال ۸۱ منتشر شده بود. بعد از تعطیلی این انتشاراتی در سال ۸۸ امتیاز چاپ این تریلوژی به انتشارات کتابسرای تندیس واگذار شد و در سال ۹۱ مجوز چاپ این رمان سه جلدی صادر شد اما جلوی توزیع آن گرفته شد و ماه گذشته پس از پیگیری‌های مجدانه ناشر، سرانجام اجازه پخش آن داده شد و بر پیشخوان کتابفروشی‌ها نشست.
از میلان کوندرا تا ژوزه ساراماگو
فهرست کتاب‌هایی که با کج‌سلیقگی، غیرمجاز اعلام شد، شامل آثاری چون «جاودانگی» و «به آهستگی» از میلان کوندرا، «یک مرد» اثر اوریانا فالاچی ترجمه پیروز ملکی، «آن دنیای دیگر» به قلم آذر نفیسی در نقد و بررسی زندگی ناباکوف، «۸۳۵ سطر» از ناظم حکمت ترجمه دکتر ایرج نوبخت، «شازده احتجاب» و «نیمه تاریک ماه» از هوشنگ گلشیری، «کوری» اثر ژوزه ساراماگو ترجمه مینو مشیری و «رستم التواریخ» اثر محمدهاشم آصف، تصحیح زنده‌یاد محمد مشیری و صدها عنوان دیگر می‌شود که چاپ مجدد آنها نه ارزش‌های دینی و اخلاقی را زیر سؤال می‌برد نه خلاف عرف و قانون است.
سایر محمدی
ایران
