تاریخ انتشار : شنبه ۳۰ آذر ۱۳۹۲ زمان انتشار : ۱۵:۰۶

شهروندان:
ایرانیان امشب فرارسیدن آیین باستانی، نبرد خورشید با سیاهی شب را به نظاره می نشینند و در شب یلدا، جشنی را که از باور قدیمی پیشینیان نشات گرفته است با آداب و رسوم خاصی برگزار می کنند.

آداب و رسوم مختلفی در طول تاریخ بشر به منصه ظهور رسیده اند که هر کدام با گذشت روزگاران و دگرگونی های سیاسی و اجتماعی یا غبار فراموشی بر آنها نشسته و یا آنکه هماره جاودان و ماندگارند و جامعه با فرا رسیدن این ایام غرق شادی و تکاپو می شود.

در تمدن باستانی ایران نیز آیین هایی زیبا وجود دارد که هرکدام نشانی از اسطوره ای در تاریخ کهن این سرزمین را با خود به همراه دارد و بیانگر فرهنگ غنی و پرمایه این مرزوبوم است.

از میان این آیین ها می توان به جشن های باستانی، اسطوره ای و فصلی اشاره کرد که از دوران کهن به یادگار مانده اند و تا به امروز نیز پابرجا هستند و برخی از هموطنان در نقاط مختلف کشور این جشن ها را برگزار می کنند.

جشن هایی چون نوروز، تیرگان، مهرگان، یلدا و سده به همراه اسطوره ها و افسانه هایی درباره علت پیدایش آن ها، در فرهنگ و تمدن باستانی ایران ماندگار شده اند. این آیین ها که در آغاز برای یادآوری فصل ها و تنظیم برنامه های کشاورزی برگزار می شد، با گذشت زمان دچار دگرگونی های زیادی شده است.

جشن های باستانی ریشه در باور و اعتقاد مردم ایران زمین دارد. یکی از این جشن ها که می توان به آن اشاره کرد، جشن آیینی شب یلدا است.

واژه یلدا سریانی و به معنی ولادت است. ولادت خورشید (مهر، میترا) که رومیان آن را ˈناتالیس آنویکتوسˈ یعنی روز تولد مهر و شکست ناپذیر نامیدند.

بنابر باور پیشینیان در پایان این شب، تاریکی شکست می خورد، روشنایی پیروز و خورشید زاده می شود و روزها رو به بلندی می نهد، نام این روز، روز میلاد اکبر است و مقصود از آن انقلاب شتوی است. گویند در این روز نور از کم به زیاد افزایش می یابد و آدمیان، نشو و نمو آغاز می کنند و اهریمنان به فنا، روی می آورند.

درباره جشن ها و آیین های کهن ایران، انگیزه و شیوه برگزاری آنها کتاب، مقاله، داستان و شعر بسیار است اما بیشترین و کوتاهترین سندها درباره برگزاری جشن های پیش از اسلام و پس از اسلام کتاب های ادبی، تاریخی و اجتماعی سده های چهارم و پنجم هجری است که هرکدام به نحوی در بیان برگزاری و گرامیداشت جشن های اسطوره ای ایرانی نقش بسزایی دارند.

منیره احمد سلطانی، استاد ادبیات دانشگاه آزاد در گفت و گو با ایرنا درباره شب یلدا و آیین های آن و دلیل نامگذاری یلدا گفت: وجه تسمیه شب یلدا تولد خورشید است. بر اساس اندیشه ابوریحان بیرونی چون روزها بلندتر می شود خورشید خود را نشان می دهد.

ایلامی ها در خوزستان چهار طاق هایی برای نشان دادن حرکت خورشید ساخته بودند تا تفاوت آشکار حرکت خورشید را از برج آذر به برج دی نشان دهند.

وی در ادامه افزود: نامگذاری شب یلدا به چله به دلیل وجود فرهنگ عامیانه چله به معنای چهلمین روز و زایش خورشید است که این پدیده با مراسم مذهبی و آداب و رسومی خاص گرامی داشته می شود.

منیره احمد سلطانی در مورد تاریخچه پیدایش شب یلدا گفت: سندهای معتبر نشان می دهد که این جشن همزمان با برگزاری آیین میتراییسم در دوران اشکانیان شکل گرفته است. این آیین به سبب علاقه ایرانیان به شادی به آیینی ملی بدل و در فرهنگ ایران زمین جاودانه و ماندگار شد. ساسانیان به دلیل این که برگزاری این جشن را با عقاید مذهبی خود مغایر نمی دانستند، مجوز برگزاری این آیین را صادر کردند.

یافته های غیرمستند، آغاز پیدایش آیین شب یلدا را به سه هزار و ۵۰۰ سال قبل از میلاد مسیح و به دوره آریایی ها نسبت داده اند.

آریایی ها حرکت قوس به جُدی را که آخرین نبرد بین خورشید و تاریکی بود و در نهایت به پیروزی روشنایی و خورشید منجر می شد، جشن می گرفتند.

سلطانی در مورد نمود شب یلدا در ادبیات فارسی و در کلام شاعران ایران زمین خاطر نشان کرد: تقریبا تمام شاعران ما در ارتباط با سیاهی، تاریکی و عمق این شب یک مورد تمثیلی دارند و زندگی سخت و چشمان معشوق را به شب یلدا تشبیه کرده اند. حافظ در شعری که هم صحبتی با حکام مستبد را به شب یلدا تشبیه کرده است این گونه می سراید:

صحبت حکام ظلمت شب یلداست

نور ز خورشید جوی بو که برآید

این استاد دانشگاه شباهت یلدا را با جشن های دیگر اقوام در کشورهای دیگر این طور توصیف کرد: کلیمی ها نیز در قالبی دیگر این جشن را به نام ایلانوت برگزار می کردند که به جشن درخت و شمع شهرت داشت. آن ها در این جشن میوه های قرمز رنگ و گرد را به نشانه آنکه سمبل و تداعی کننده خورشید هستند گردآوری می کردند.

پس از فتح رم به وسیله داریوش سوم و پیش از ورود آیین مسیحیت در این کشور، آیین شب یلدا به وسیله او در آنجا رواج پیدا کرد اما بعد از ورود آیین مسیحیت به رم مردم برای جلب رضایت کشیشان این آیین را با تولد مسیح یکی کردند و مسیحیان به دلیل نداشن درخت سرو که مظهر ایران و نماد پایداری در برابر حوادث است از درخت کاج در برگزاری این آیین استفاده می کردند. با گذشت زمان به تدریج این آیین با میلاد حضرت مسیح به هم آمیخت و از حالت جشن یلدا خارج شد.

او در ادامه یادآور شد که علت ماندگاری شب یلدا برخلاف دیگر جشن های باستانی این است که این جشن سبب وحدت میان اقوام مختلف می شود. طولانی بودن شب یلدا سبب شده است که اقوام و نزدیکان دور هم جمع شوند و در یک شب نشینی با انجام دادن بازی های مختلف و گرفتن فال حافظ شبی خوش را برای خود رقم زنند.

بازی فال سوزن با فال حافظ یک نمونه از این بازی ها است. همه دور تا دور اتاق می نشینند و پیرزنی به طور پیاپی شعر می خواند. دختر بچه ای پس از اتمام هر شعر بر یک پارچه نبریده و آب ندیده سوزن می زند و مهمان ها بنا به ترتیبی که نشسته اند شعرهای پیرزن را فال خود می دانند. فال حافظ با نیت درود بر پیغمبر و قسم به شاخ نبات که به روایتی معشوقه حافظ بوده است، گرفته می شد.

خوردن هرچیزی که یادآور خورشید است مثل هنداونه و برگه زردآلو که در تابستان خشک و برای این شب نگهداری می شود، در این آیین مورد استفاده قرار می گیرد.

ایرانیان در فصل سرد سال یعنی دی تا اسفند که به چله کوچک و بزرگ معروف است برای ذخیره چربی بدن خود از آجیل، گردو و پسته در این جشن استفاده می کردند.

سازمان میراث فرهنگی آیین شب یلدا را در دی ماه ۱۳۸۷ هجری خورشیدی، به عنوان دومین جشن بزرگ ایرانیان در تقویم ملی، به ثبت رساند تا هرسال شب یلدا با شکوه هر چه تمام تر برگزار شود.