شبی برای وداع باکینه‌ها و کدورت‌ها
شهروندان:
می‌گویند همه ماجرای «امشب» از7 هزار سال پیش آغاز شد.آن زمان که اجداد ما برای نخستین بار به دانش «گاهشمار» دست پیدا کردند و دانستند که «امشب» با شب‌های دیگر سال متفاوت است.
این تفاوت البته به آن تک دقیقه‌ای بر می‌گشت که اگرچه به وضوح تعداد ثانیه هایش مشخص نبود اما نشان می‌داد یک تحول بزرگ در راه است؛ تحولی که آغاز تقسیم زمان به چهار فصل شد و آخرین روز از سومین فصل سال را با تولد مهر یا همان خورشید مصادف کرد.
«مهر» در این شب متولد شد تا به جنگ «اهریمن» که همان سردی و تاریکی بود، برود و از فردا با شروع زمستان، روزهای بلند ارمغان زایش بزرگ شد. نیاکان ما «امشب» را «یلدا» نامیدند به معنای میلاد و از همان زمان به شکرانه این اتفاق بزرگ،بلندترین شب سال را جشن گرفتند و دور هم جمع شدند.
«یلدا» از کلمه میلاد به معنای تولد و زندگی می‌آید. دکتر احمد محیط طباطبایی، کارشناس ارشد میراث فرهنگی، صحبت هایش را با همین نکته آغاز می‌کند. او درباره این‌که چرا امشب را یلدا می‌نامیم از زایش و تولدی می‌گوید که خیلی‌های‌مان ماجرایش را برای نخستین بار می‌شنویم.
او می‌گوید: «یلدا مترادف با زایش و تولد است، در ایران قدیم هم یلدا را به زایش مهر، یکی از ایزدان آیین‌های آریایی نسبت می‌دادند. در مجموع یلدا را باید با آیین مهر در ایران مرتبط دانست. همان‌طورکه می‌دانید به‌طور کلی اقلیم، روی جهان‌بینی و تفکر هر قوم و فرهنگی تاثیر می‌گذارد. بنابر آنچه مشهور است، آریایی‌ها ابتدا اقوامی ساکن در جنوب سیبری و آسیای مرکزی یعنی منطقه‌ای کاملاً سردسیر بودند اما بعدها به علت سرما و نبود آذوقه، از این مکان مهاجرت کردند. بالطبع گرما برای انسان‌هایی که در ناحیه سرد زندگی می‌کنند، نشانه‌ای از یک سرزمین موعود، ایده‌آل و بهشت برین است، با این توصیف باید بدانیم که گرما برای آریایی‌ها اهمیت فوق العاده‌ای داشته و خورشید برای آن‌ها از منزلت و جایگاه خاصی برخوردار بوده است. جالب این‌که چون این اقوام بیشترکشاورز و گله دار بودند، سال شمسی یعنی تغییراتی که براساس زاویه تابش نور خورشید ایجاد می‌شود، برایشان بسیار مهم بود، چراکه این تغییرات تابشی منجربه ایجاد چهار فصل می‌شود و برای یک کشاورز دانستن زمان فصول بسیار با اهمیت است.» او معتقد است تقویم خورشیدی به دست اقوام آریایی ایجاد شده و آن‌ها بعد از این، تقویم خورشیدی را مبدأ زمانی خود قرار داده‌اند. چون زمان کاشت، درو، کوچ از ییلاق و قشلاق و برعکس آن بر اساس زمان بندی این تقویم انجام می‌شده است.
البته به باور محیط طباطبایی، امروزه بر اثر گرم شدن کره زمین به علت رفتار نادرست بشر در دهه‌های اخیر که منجر به آلودگی زیست محیطی شده ما شاهد تغییراتی در اقلیم و درجه حرارت و تحول در روزها و ماه‌های سال هستیم اما این، آن چیزی نیست که پدران و مادران ما در قرن‌های پیش شاهد آن بودند.
«یلدا» نماد پیمان و قول و قرار
چرا یلدا طولانی‌ترین شب سال لقب گرفته است؟ خیلی‌های‌مان می‌دانیم که امشب یک دقیقه از شب‌های دیگر بلندتر است اما بیشتر ما نمی‌دانیم که علت این موضوع چیست. می‌گویند خورشید در آخرین روز پاییز به پایین‌ترین نقطه افق جنوب شرقی می‌رسد، همین مسأله موجب می‌شود که روز، یک دقیقه کوتاه‌تر و البته شب طولانی‌تر از شب‌های دیگر شود. از فردا با شروع فصل زمستان، طلوع خورشید بر عکس می‌شود و دوباره به سوی نقطه بالا بر می‌گردد و به همین علت طول روز به تدریج افزایش می‌یابد و تابش خورشید نیز بیشتر می‌شود. جالب این‌که در ایران باستان این رویداد کیهانی را مصادف با تولد خورشید می‌دانستند و شروع انقلاب زمستانی را که از بامداد فردا آغاز می‌شود، شب زنده‌داری می‌کردند.
محیط طباطبایی با اشاره به دو نقطه مهم اعتدال و انقلاب در سال می‌گوید: «همان‌طور که «اعتدال ربیعی» مبنای پایان زمستان و آغاز بهار است و جشن‌های نوروز هم نشانه مهم آن به شمارمی آید، این نقطه از سال هم می‌تواند پایان شب‌های بلند و آغاز طولانی‌تر شدن روز در عین شروع زمستان باشد. ما به این نقطه که با شروع فصل زمستان مصادف شده، «انقلاب زمستانی» می‌گوییم که خود نشان‌دهنده این است که سرما و شب‌های طولانی جای خود را به گرمای روزخواهد داد.»
او درباره زایش خورشید نیز این‌طور توضیح می‌دهد: «مهر در دنیای باستان جدا از نماد مهر، نشان دهنده عقد، مودت، پیمان و قول و قرارهم هست. در حقیقت بسیاری از ویژگی‌های مهمی که مردم به آن‌ها تعلق خاطر دارند، یک نشانه از «مهر» محسوب می‌شود. شاید جالب باشد بدانید که ما به انگشت دوم یا حلقه، انگشت مهرهم می‌گوییم. به همین علت هم حلقه را به عنوان یک پیمان و مودت در این انگشت دست می‌کنیم. این البته فقط یک سنت ایرانی نیست و سنت همه جهانیان با هر نوع افکار و عقاید، یهودی، مسیحی و مسلمان هم محسوب می‌شود. در همه سنت‌ها و آیین‌ها وقتی قراراست عقد و پیمان زناشویی بسته شود انگشت مهربرای این عنوان انتخاب می‌شود.
شب یلدا در اصل یک آیین کهن ایرانی است اما در برخی فرهنگ‌ها و ادیان دیگر هم نخستین روز زمستان به مثابه یلدا جشن گرفته می‌شود. محیط طباطبایی در این باره می‌گوید: «هم‌اکنون میلاد حضرت مسیح مبتنی برمیلاد مهر در همه جای جهان برگزارمی شود و آن را کریسمس می‌نامند. جالب این‌که غربی‌ها سال میلادی را با حروف مخفف AD یعنی «روز سرور من مهر» و نه AC که به معنای «بعد از کریسمس» است، می‌نامند. یعنی آن‌ها به‌طورناخودآگاه هنوزهم این روز را به عنوان «سرور من مهر» قلمداد می‌کنند.
«یلدا»؛شب رفع کدورت‌ها
یکی از مهمترین ویژگی‌های فرهنگ ایرانی دور هم جمع شدن بر سر یک سفره است. «سفره» در اصل نمایانگر فرهنگ کوچ نشینی است. شب یلدا از این نظر که همه باید دور یک سفره جمع شوند، بسیار مورد احترام کشاورزان و گله داران ایران قدیم بوده است، آن‌ها در این سفره محصولات خود را که در یک سال با زحمت کاشته و درو کرده بودند می‌گذاشتند و به شکرانه این نعمت و سپاس از پروردگار، شب را بزرگ می‌داشتند و تا صبح بیدارمی ماندند.
محیط طباطبایی در این باره حرف‌های جالبی دارد. او می‌گوید: ازمهم‌ترین این فرآورده‌ها می‌توان به دانه‌های نباتی و گیاهی اشاره کرد که به شکل خشک شده و خشکبار بر سر سفره قرار می‌دادند مثل آجیل شیرین که در فرهنگ قدیمی آن را «لرگ» می‌نامند، آجیلی که در مراسم مختلف ازعزا گرفته تا عروسی و آیین‌های مهم استفاده می‌شده است. در کنار این باید به گندم به عنوان مهمترین محصول کشاورزی هم اشاره کرد. این محصول به شکل نان یا گاه به شکل رشته استفاده می‌شده، مثل آش رشته یا رشته پلو که در این شب هم پخت آن مرسوم است.
بیشتر ما الان میوه‌های قرمزرنگ مثل انار و هندوانه را در شب یلدا استفاده می‌کنیم؛ اما در آن زمان معمولاً بیشتر مردم میوه‌های پاییزی مثل انگور را برای زمستان ذخیره می‌کردند البته بنا به روایتی میوه‌های سرخ رنگ از این جهت که نماد حرارت، آتش و گرمی بوده، در شب یلدا طرفداران زیادی داشته است البته ازگیل هم از میوه‌های مشهور شب یلدا است که متأسفانه الان کمتر مورد توجه قرار می‌گیرد.
با این حال، مهمترین سنتی که در شب یلدا گرامی داشته می‌شود و از همه سنت‌ها و آیین‌های مرسوم این شب مهمتر است، دورهم جمع شدن اعضای خانواده در کناریکدیگر و بر سر یک سفره است. در حقیقت این شب بهانه‌ای برای دید و بازدید خانوادگی است تا اگر احیاناً کدورتی بین اعضای فامیل وجود دارد از بین برود. سنت‌هایی مثل قصه خواندن بزرگترها، صحبت کردن، حافظ خوانی و تفأل به حافظ هم در این شب درمیان ایرانی‌ها جایگاه ویژه‌ای دارد. البته به گفته طباطبایی همه این سنت‌ها فقط به این خاطر است که ما دورهم جمع شویم و دلها به هم نزدیک‌تر شود اگرچه اجداد ما اعتقاد داشتند که باید در این شب تا صبح بیدار بمانند و طلوع آفتاب را ببینند و خدا را برای گرمای آفتاب شکر کنند.
این کارشناس ارشد میراث فرهنگی تأکید می‌کند:یلدا همچون همه اعیاد و سنن ایرانی به علت دور کردن کدورت‌ها، ناراحتی‌ها، به هم نزدیک شدن دلها و وفاق بر حول محور یک سفره بسیار مورد احترام و توجه است و چون نیاکان ما بیشتر کشاورز و باغدار بودند از دانه‌های کشاورزی زیاد استفاده می‌کردند و محصولاتشان مثل گردو و بادام و پسته را سر سفره می‌آوردند و حالا این سنت نسل به نسل گشته و در بین ما هم مرسوم شده است و در اصل علاقه ما به خشکبار به همین علت است. شما اگر دقت کنید می‌بینید ما در بیشترآیین‌های سنتی مثل چهارشنبه سوری، عید نوروز و شب یلدا هم از آجیل استفاده می‌کنیم که از همین روحیه نشأت می‌گیرد.
اما چرا آجیل شب یلدا شیرین است؟ او می‌گوید:خشکبار به‌طورطبیعی شیرین است و ما هم در شب یلدا از آجیل طبیعی بدون هیچ افزودنی استفاده می‌کنیم؛ آجیل شور بیشترجنبه رسمی دارد و معمولاً در مراسم رسمی مثل نوروز که مهمان‌های ویژه‌ای داریم ازاین نوع آجیل استفاده می‌کنیم.
محیط طباطبایی البته گلایه‌ای هم دارد. او می‌گوید: هم‌اکنون بیشتر سنت‌های ما فراموش و مفاهیم سنتی جایشان عوض شده است. در حالی که سنت‌های ایرانی همیشه با فکر همراه بوده است. برای مثال الان بیشتر مردم در همین بلندترین شب سال زودتر از طلوع آفتاب می‌خوابند اما رسم بر این بود که مردم نیت می‌کردند و تا طلوع آفتاب بیدار می‌ماندند، متأسفانه بیشتر خاطره و حافظه ما در گرامی داشتن سنت‌ها پاک شده است البته این اشکال را می‌توان تا حد زیادی به زندگی ماشینی و سرعت در زندگی روزمره نسبت داد.
به شب یلدا شب چله هم گفته می‌شود. ما در اصل دو چله داریم که به چله کوچک و بزرگ معروف است. چله بزرگ از اولین روز دی ماه آغاز شده و تا دهم بهمن که سرمای هوا بیشتر است ادامه می‌یابد اما چله کوچک درست از زمانی آغاز می‌شود که به تدریج از سرمای هوا کاسته شده و هوا رو به گرمی می‌رود. چله کوچک معمولاً بیستم اسفند به پایان می‌رسد.
حمیده امینی‌فرد- ایران
