مدرک بهتر است یا مهارت؟
شهروندان:
مدتی است در کشور ما شأن افراد با مدرک دانشگاهی سنجیده می‌شود، عزیز شدن برای والدین، سرافرازی خانواده و منزلت اجتماعی منوط به دانشگاه شده است. ملاک به دست آوردن کار مناسب، ارتقای شغلی و افزایش حقوق، گرفتن مدرک بالاتر تحصیلی است.
حتی مدرک دانشگاهی بر خلق و خوی افراد و مناسبات اجتماعی افراد هم تأثیر گذاشته و شاهدیم افرادی به لطف القاب دکتر و مهندس خود را تافته جدا بافته از دیگران می‌دانند. این در شرایطی است که افراد برجسته و تأثیرگذار در تاریخ کشورمان را به آثار و دستاوردهای علمی‌شان می‌شناسیم نه مدرک تحصیلی. هرچند به رغم دارا بودن آن نیز از القاب دکتر، پروفسور و… استفاده نمی‌کردند.
می‌توان نقطه آزاد مدرک‌گرایی و تب و تاب آن در ایران را از همان بدو تولد، دانشگاه دانست، زمانی که والدین در هنگام نامگذاری فرزندشان پسوند دکتر و مهندس هم برای او پیدا می‌کنند و فرزند خردسالشان را با پسوند دکتر و مهندس صدا می‌کنند و از همان ابتدا که کودکی زبان باز می‌کند به فرزندانشان دیکته می‌کنند که اگر می‌خواهی در این جامعه به جایگاهی برسی و احترامی در میان مردم داشته باشی باید به دانشگاه بروی و تا می‌شود مدرک به دست آوری.
همین امر باعث می‌شود که کودکان از همان سال‌های ابتدای تحصیل، به دنبال گرفتن نمره و مدرک بالا و بالاتر باشند.
تا آنجا که امروزه هدف غالب دانش‌آموزان از درس خواندن، گذشتن از سد کنکور و قبولی در دانشگاه است آن هم در هر رشته‌ای و هر جا. تنها کافی است دانشگاه باشد و مدرک هم بدهد البته این آرزو نیز به مدد رشد انواع دانشگاه‌های دولتی و خصوصی، حضوری و غیرحضوری دور از دسترس نیست.
بنابراین، چه به واسطه چشم و هم‌چشمی چه به خاطر ارتقای شغلی یا به هر دلیل دیگری، خیلی‌ها دنبال فوق لیسانس و دکترا هستند و اغلب بی‌آن که توجهی به علایق، استعدادها و توانایی‌هایشان داشته باشند و فقط با توجه به شرایط کاری یا میزان قبولی، رشته انتخاب می‌کنند.
تحصیلات عالی در همه کشورهای دنیا البته ارزش دارد اما در ایران کسب مدرک هدف دیگری است.
در اغلب کشورها کسی که مدرک تحصیلی بالایی دارد، قطعاً سواد و اطلاعات بیشتری هم دارد و طبعاً به مشاغل بهتر و مهمتری هم دست می یابد، اما در کشور ما شما هرچقدر هم که دانش بالایی داشته باشید، معمولاً بدون مدرک تحصیلی خوب و بالا، به خصوص در ادارات دولتی لنگ می‌زنید و از نردبان ترقی یا بالانمی روید یا به سختی اجازه پیدا می‌کنید کمی جلو بروید.
بعضاً کسانی که مدرک دارند ولی نصف مهارت شما را هم ندارند پله‌های بالاتر را اشغال کرده‌اند. در اینجا شغل و حرفه‌ات می‌تواند در یک زمینه باشد و دکترایت در زمینه دیگر، تازه حتی می‌توانی بیکار باشی، ولی دکترا هم داشته باشی، جالب‌تر آن‌که در آستانه بازنشستگی باشی و برای افزایش حقوق دنبال مدرک تحصیلی بروی.
آیا این مدرک‌های رنگارنگ، توسعه و رفاه اقتصادی به بار می‌آورد؟ آیا با مدرک، الگوسازی و فرهنگ‌سازی امکان پذیر است؟ آیا تنها با داشتن مدرک دانشگاهی می‌توان فرد را شایسته دانست؟ آیا مدرک دانشگاهی باعث رشد و توسعه کشور می‌شود؟
دکتر فریبرز نوری، استاد دانشگاه و جامعه شناس در این باره می‌گوید: علل مختلفی برای رشد مدرک‌گرایی در کشور می‌توان بیان کرد. فاصله طبقاتی و جایگاه اجتماعی یکی از آن دلایل است. متأسفانه در کشور ما افراد بیشتر با توانایی و استعدادهایشان ارزیابی نمی‌شوند، این روزها همه جا بحث مدرک مطرح است، حتی در مشاغلی که به نظر نمی‌رسد مدرک تحصیلی لازم باشد، گزینش و شایستگی افراد براساس مدرک تحصیلی است.
به گفته وی، افزایش شمار افراد مدرک دار در هیچ کشوری، مشکلی از دوش آن جامعه بر‌نمی‌دارد. هیچ جامعه‌ای را نمی‌بینیم که صرفاً به تعداد افراد تحصیلکرده دانشگاهی خود ببالد، بلکه آنچه باعث سرافرازی و سربلندی است دستاوردهای علمی و توسعه کشورها است. در کشور ما گرفتن مدرک برابر شده با کار کمتر و درآمد بیشتر و این آفتی مضر برای کشور است.
نوری تصریح می‌کند: هرچند در دنیای امروز، داشتن مدارک علمی و دانشگاهی یک نیاز اساسی است، اما کسب مهارت‌های لازم و به روز و تخصص در زمینه حرفه مورد نظر چیزی نیست که بشود آن را نادیده گرفت.
اگر جامعه در مسیر شایسته سالاری و مدرک زدایی قرار بگیرد و به جای مدرک تحصیلی، خود واقعی افراد و مهارت و تخصص آنان و به جای ظاهر، محتوای واقعیت‌ها اهمیت و اولویت پیدا کند، درنهایت جامعه مدرک‌گرا به سمت ایجاد جامعه بهینه با افراد متخصص حرکت می‌کند.
نرگس مشعوف، جامعه شناس هم در این باره می‌گوید: در حال حاضر روند رو به رشد متقاضیان تحصیلات در مقاطع عالی حاکی از آن است که ادامه تحصیل در بین اقشار مردم از جنبه علمی خارج شده و صرفاً به یک ژست اجتماعی تبدیل شده است. متأسفانه در جامعه ما منزلت اجتماعی و شغلی افراد کاملاً مرتبط با تحصیلات دانشگاهی است و کسی که از تخصص تجربی در رشته‌های مختلف بهره‌مند است به دلیل نداشتن مدرک دانشگاهی اعتبار کمتری پیدا می‌کند.
وی می‌افزاید: همچنین عدم تطابق خروجی دانشگاه‌ها با نیاز بازار کار از علل دیگر بیکاری فارغ التحصیلان و دارندگان مدارک دانشگاهی است و تنظیم خروجی دانشگاه‌ها با نیاز بازار کار یکی از راهکارها برای پیشگیری از بیکاری فارغ التحصیلان و رشد مدرک‌گرایی در کشور است. به گفته وی، رسانه‌ها و مطبوعات نقش مهمی در فرهنگ‌سازی و اطلاع‌رسانی عمومی به منظور کنترل معضل مدرک‌گرایی در بین افراد جامعه دارند.
دکتر نوری نیز می‌افزاید: در حال حاضر نیازمند آگاه‌سازی در این خصوص هستیم، بویژه در همان دوران دبیرستان و پیش از کنکور، تا افراد براساس توانایی و علاقه، رشته تحصیلی خود را انتخاب کنند. همین امر زمینه‌ای می‌شود که دانشجو با هدف وارد دانشگاه شود و برای آینده خود برنامه داشته باشد.
به گفته وی، بسیاری یک ساعت سابقه کاری مرتبط با رشته تحصیلی خود ندارند در حالی که دانشجوی دکترا و فقط به دنبال مدرک هستند. حالا این دانشجو چطور می‌تواند در توسعه کشور مفید باشد؟ این جامعه شناس معتقد است باید در کشور به گونه‌ای فرهنگ‌سازی شود که مدرک‌گرایی به تخصص‌گرایی تغییر کند تا شایسته سالاری جای مدرک سالاری را بگیرد.
محی‌الدین بهرام محمدیان، معاون پژوهشی وزیرآموزش و پرورش اما می‌گوید: مسأله و مشکل فرهنگ مدرک‌گرایی دارای ریشه‌های خارج از آموزش و پرورش است که به این حوزه نیز لطمه زده است. مدرک‌گرایی از معضلات گذشته و فعلی جامعه ما است و از دلایل آن، وجهه اجتماعی بالاتر آموزش‌های مبتنی بر مدرک به جای آموزش‌های منتهی بر مهارت و شغل است و در این زمینه سیاست‌های جذب دانشجو و کنکور نیز تأثیر زیادی داشته است.
وی برخلاف برخی دیگر از کارشناسان عقیده دارد اگرچه در حال حاضر توجه صرف به داشتن مدرک تحصیلی کم رنگ‌تر شده، اما هنوز هم داشتن مدرک تحصیلی بالاتر اعتبار اجتماعی بالاتری برای فرد به دنبال دارد. مدرک‌گرایی در نظام آموزش عالی بیش از آموزش و پرورش رایج است. نظام آموزش و پرورش براساس اهداف و اصول تدوین و تصویب شده برای پایه‌های مختلف تحصیلی توسط شورای عالی آموزش و پرورش شکل گرفته است.
به این معنا که اصول و اهداف تعلیم و تربیت با توجه به ماهیت دروس مختلف در دوره‌های مختلف پیگیری می‌شود. علاوه بر دروس، نقش معلمان، برنامه‌های فوق برنامه و هماهنگی بین خانه و مدرسه هم نقش بسزایی در نظام تعلیم و تربیت دارد.
کارشناسان علل مختلفی را برای حل معضل مدرک‌گرایی عنوان می‌کنند و راه‌حل‌هایی نیز برای آن بیان می‌کنند از جمله تغییر نگرش جامعه و نقش رسانه‌ها، اما شاید آنچه بیش از همه می‌تواند در رفع معضل مدرک‌گرایی تأثیرگذار باشد تغییر قوانین در سنجش و گزینش افراد براساس شایستگی و توانایی آنها باشد، نه صرفاً مدرک دانشگاهی. همچنین، بازگرداندن نقش تحصیلات عالی به جایگاه اصلی خود به این معنا که داشتن تحصیلات عالی به معنای داشتن تخصص باشد نه مدرک. این نیز ممکن نمی‌شود مگر با تغییر نگرش مدیران، قانونگذاران و سیاستگذاران علم در ایران.
محسن غلامی
ایران
