تاریخ انتشار : چهارشنبه ۹ بهمن ۱۳۹۲ زمان انتشار : ۱۰:۵۹

شهروندان:
‏آدمی را با درخت الفتی دیرینه است. خانه اولین او پردیسی سبز بود که چون لذت و آرامش را در آن تجربه کرد، از او گرفتند و زمینی خاکی به جایش دادند تا خود به یاد آن حسرت جاودان، خاک تیره را سبز و رنگی نماید و آن قدر نیکویی کند و نیکو بماند، تا لایق بازگشت به همان باغ موعود شود!

زمین تیره نیز مدعی است که تنها لکه سبز کهکشان‌هاست و استعداد آن را دارد که همچون بهشت، خرمی به بار آورد.

شاید از این‌‌روست که انسان‌های دیروز با ساختن باغ‌ها و پردیس‌های کوچک و بزرگ، برای خود بهشت‌ها فراهم آوردند و بزرگی‌ها کردند، ولی انسان‌های امروز، گاه تهدیدی برای این خرمی‌ها می‌شوند و گاه به جان، از مخمل سبز زمین محافظت می‌کنند و البته انسان‌های فردا، اگر به داغ نادانی‌ها و بی فکری‌های ما نسوزند، باغ و بوستانی از ما به یادگار خواهنددید و کهن الگوی همان خانة‌آرمانی را در مقابل چشمان خود، تکرار خواهند کرد.

 یک اتفاق ساده

گاهی یک اتفاق ساده، یک جملة کوتاه یا عکسی بدون شرح، جرقه‌ای می‌شود برای روشن کردن خاکستر روزهایی که بدون اتفاق یا بدون هیجان، زیرپای تکرارها و روزمره‌گی‌ها، جان می‌دهند. گاهی در همین پایتخت میلیونی و خاکستری، می‌شود ساعت‌هایی را در جاده‌های جنگلی و کنار برکه‌هایی که پذیرای پرندگان مهاجر شده است، قدم زد و در روزهای زمستانی که نه زمینش از بارش برف سفید است و نه آسمانش از شدت آلودگی آبی، به دیدن جست و خیز سنجاب‌ها در میان درختان بلوط و بوی نمناک پوشال‌ها روی خاک، دل بست.

این اتفاق ساده برای من، دیدن نوشته‌ای در روزنامه است که مردم را به بازدید از «باغ گیاه‌شناسی ملی» دعوت می‌کند، ذوق دیدن منظره باغی زمستانی آن قدر زیاد است که نمی‌گذارد با هیچ بهانه‌ای تا بهار تاب آوریم. این باغ بهشت‌گونه، در حاشیه بزرگراه تهران-کرج و در منطقه ۲۲ شهرداری واقع شده‌است و ما نیز در صبح یکی از آخرین روزهای دی‌ماه، راهی بازدید از آنجا می‌شویم.

 باغ گیاه‌‌شناسی ملی ایران

باغ گیاه‌شناسی ملی ایران یکی از مراکز گیاه‌شناسی کشورمان است که در نزدیکی تهران، در منطقه چیتگر قرار دارد و زیر نظر مؤسسة تحقیقات جنگل‌ها و مراتع کشور اداره می‌شود‎.

باغ گیاه‌شناسی مکانی است که در آن مجموعه‌ای از گیاهان بومی و غیربومی در فضای باز و یا در گلخانه‌ها کشت می‌شود و نقش مهمی در زمینه‌های مختلف پژوهشی از جمله علوم گیاهی و باغبانی،آموزش عمومی و آشنا ساختن مردم با اهمیت گیاهان و لزوم حفاظت از آن‌ها را برعهده دارد. به علاوه، باغ گیاه‌شناسی به‎ ‎‏‌عنوان ذخیره ژنتیکی گیاهان‎ ‎در معرض خطر انقراض، مورد‎ ‎استفاده قرار می‌گیرد. در باغ‌های گیاه‌شناسی، امکانات لازم برای مطالعه و پژوهش درباره تنوع زیستی و حفاظت از آن‌ها فراهم می‌شود. همچنین با بهره‌گیری از روش‌های مختلف علمی، امکان شناخت گونه‌های گیاهی، فراهم می‌آید و محدوده پراکنش آن‌ها تعیین می‌شود. تحقیق در زمینه روش‌های تکثیر و پرورش گونه‌های با ارزش از نظر حفاظتی و اقتصادی، از موضوع‌های دیگری است که در باغ‌های گیاه‌شناسی به آن پرداخته می‌شود‎.

عملیات اجرایی باغ گیاه‌شناسی ملی ایران به سال ۱۳۴۷ با واگذاری قطعه زمینی از مراتع ملی شده در اراضی چیتگر، واقع در کنار بزرگراه تهران-کرج آغاز شد. مساحت باغ حدود ۱۴۵ هکتار،. ارتفاع آن از سطح دریا ۱۳۲۰ متر بوده و دارای آب و هوای نیمه‌خشک و میزان بارندگی متوسط سالیانه آن، حدود ۲۴۰ میلیمتر است. حداکثر دمای هوا در ماه‌های تیر و مرداد به ۴۳-۴۲ درجه سانتیگراد و حداقل دمای هوا در زمستان به پائین‌تر از ۱۰- درجه سانتیگراد می‌رسد‎.

طرح جامع باغ گیاه‌شناسی ملی ایران به گونه‌ای پیش‌بینی شده‌است که نشان‌دهنده الگویی از باغ ایرانی باشد. برای این منظور یک میدان در مرکز باغ پیش بینی شده است و ۴ بلوار از ۴ جهت به آن می‌پیوندد.

 معتبرترین گنجینه‌گیاهی منطقه

در بلوار منتهی به باغ گیاه‌شناسی هستیم. در حاشیه بزرگراه و بلوار، درختانی راست قامت به صف ایستاده‌اند تا سختی ساختمان‌ها، آپارتمان‌های سیمانی و مغازه‌های مکانیکی را که در کوچه‌ها و خیابان‌های پشت سرشان دیده می‌شود، پنهان کنند. کم‌کم از سر و صداها دور می‌شویم و در میدان ورودی باغ، روبروی عمارت اداری می‌ایستیم و با راهنمایی مسئول روابط عمومی، به اتاق مدیریت می‌رویم.

دکتر عادل جلیلی- اکولوژیست و رئیس مؤسسه تحقیقات جنگل‌ها و مراتع کشور، ضمن خوشامدگویی گفتگو را با معرفی مجموعه، شروع می‌کند و می‌گوید: باغ گیاه‌شناسی از بیش از ۳ هزار گونه از انواع گیاهان از قبیل درخت، درختچه، پیچ، بوته و پیاز تشکیل شده و علاوه بر اهداف تحقیقاتی و علمی که دارد، با هدف آموزش و ارائة خدمات آموزشی ـ فرهنگی به شهروندان سازماندهی شده است. قطعات عمده باغ گیاه‌شناسی ملی ایران به شرح زیر است‎:

ـ ‎رویشگاه‌های مهم کشور نظیر جنگل‌های خزری، زاگرس، البرز و بیابان‌های ایران‎.

ـ ‎رویشگاه‌های مهم جهان نظیر اروپا،آمریکا،آسیا (هیمالیا، چین و ژاپن)‏

ـ قطعات تخصصی نظیر سیستماتیک (رده بندی گیاهی) گیاهان دارویی و صنعتی، آربراتوم، گیاهان پیاز دار ایران و باغ میوه ایرانی‎.

ـ ‎قطعات آموزشی – نمایشی شامل باغ‌های سنگی و صخره‌ای، باغ‌های نمایشی، آبشار‌ها و دریاچه‌ها‎.

ـ ‎گلخانه‌های مناطق گرمسیری،مناطق معتدل و سردسیر‎.

وی می‌افزاید: این باغ، «هرباریوم» یا «گنجینة گیاهان» است که در آن، نمونه‌های گیاهی به صورت خشک و به روش‌های خاصی شناسایی،طبقه بندی ونگهداری می‌شود. این مجموعه در حقیقت، «موزة نباتات خشک» است که در حال حاضر با داشتن ۲۴۷ هزار نمونة گیاهی، یکی از معتبرترین هرباریوم‌های منطقه خاورمیانه و بزرگ‌ترین و مجهزترین آن‌ها در کشورمان است‎.‎

بیشتر این گیاهان توسط کارکنان قسمت بذر و نهال جمع‌آوری شده است. آنان به دنبال این گیاهان، همه مناطق ایران را گشته‌اند تا جای هیچ نمونه‌ای در باغ خالی نباشد و برای تحقق این هدف چه بسا شب‌هایی را به اجبار در کوه‌ها و دشت‌ها به سر برده اند‎.

علاوه بر آن،تعداد زیادی نمونه‌های گیاهی از سایر کشورهای دنیا از طریق مبادله، در اختیار مؤسسه قرار گرفته است و در باغ هرباریوم ملی ایران، نگهداری می‌شود‎.‎

گفتنی است: که «هر باریوم» محلی است که در آن نمونه‌های خشک شدة گیاهان را به شیوه‌های خاص علمی و معینی نگهداری می‌کنند. اهمیت «هرباریوم‌ها» به نسبت تعداد نمونه‌های موجود در آن‌ها، و وسعت مناطقی است که نمونه‌های گیاهی آن را در بردارد. «هرباریوم‌ها» از منابع علمی دایمی و قابل دسترسی گیاه شناسان است که می‌تواند با مراجعه به نمونه‌های گیاهی موجود در آن‌ها، اطلاعات لازم در مورد عناصر پوشش گیاهی هر سرزمین را به آسانی به دست آورند‎.‎

 ‏ اهمیت باغ‌های گیاه‌شناسی

عادل جلیلی- معاون پژوهشی و رئیس موسسه تحقیقات جنگل‌ها و مراتع کشور و مجری طرح‌های باغ گیاه‌شناسی ملی ایران ، در روزهای پایانی فعالیت دولت هشتم و اوایل دولت نهم، سفیر ایران در سازمان جهانی خوار و بارکشاورزی (فائو) نیز بوده و مدیریت بیش از ۷۰ درصد پروژه‌های باغ گیاه‌شناسی ملی ایران را بر عهده داشته است.‏

وی با علاقه و احساس مسئولیت خاصی از باغ گیاه‌شناسی ملی ایران، که زیر نظر بخش گیاه شناسی مرکز تحقیقات سازمان جنگل‌ها و مراتع قرار دارد، صحبت می‌کند و بسیاری از کلکسیون‌های این مجموعه و از جمله آبشار البرز مرکزی، با حضور مستمر وی تکمیل شده است. ‏

جلیلی در بیان اهمیت باغ‌های گیاه شناسی می‌گوید: برای حفاظت از تنوع زیستی گونه‌های گیاهی دو روش حفاظتی شناخته شده در دنیا وجود داردکه یکی از آن‌ها، حفاظت در طبیعت و دیگری، حفاظت در خارج از زیستگاه‌های طبیعی گیاهان است.‏

وی می‌افزاید: در روش اول، مدیریت کلان سازمان جنگل‌ها و مراتع و سازمان حفاظت محیط زیست متولی است و این که بعضی از مناطق کشور«ویژه» و «حفاظت شده» اعلام شده،‌ برای همین است که برخی گونه‌ها و مناطق گیاهی در رشدگاه طبیعی شان، محافظت شوند .

در روش دوم، گیاهان در خارج از رویشگاه‌های طبیعی و در باغ‌های گیاه‌شناسی به صورت زنده در طبیعت و بانک ژن‌های گیاهی به صورت بذر، محافظت می‌شوند.

دکتر جلیلی می‌افزاید: نقش باغ‌های گیاه شناسی در حفاظت از تنوع گونه‌های گیاهی، از بعد از انقلاب صنعتی قرن نوزدهم میلادی در کشورهای صنعتی اروپا جاافتاد و هم اکنون نزدیک به ۱۰۰ باغ گیاه شناسی معروف در دنیا وجود دارد که اکثریت آن‌ها متعلق به کشورهای توسعه یافته است، از جمله باغ گیاه‌شناسی «کیو» لندن که یکی از قدیمی‌ترین و غنی‌ترین باغ‌های گیاه شناسی دنیاست.

باغ‌ها علاوه بر رسالت ملی در حفظ گونه‌های گیاهی، رسالت جهانی در قالب یک قانون نانوشته هم دارند و همراه با سایر باغ‌های گیاه شناسی دنیا، نقش حفظ گونه‌های گیاهی جهان را بازی می‌کنند و به همکاری و تبادل دانش و مواد گیاهی، می‌پردازند. ‏باغ‌های گیاه‌شناسی بدون توجه به محدودیت‌های سیاسی با هم همکاری دارند، که به عنوان مثال، در طول این مدت با باغ‌های گیاه شناسی آمریــکا هــمکاری‌های علمی داشته ایم.‏

 نمادهای سبز توسعه

رئیس مؤسسه تحقیقات جنگل‌ها و مراتع کشور ادامه می‌دهد: فعالیت این باغ‌ها در حفظ تنوع زیستی جهان، اهمیت ویژه‌ای دارد.به عبارت دیگر باغ‌های گیاه‌شناسی، شبکه جهانی است که بدون توجه به محل استقرارشان، نقش دایم حفاظت از گونه‌های گیاهی را بازی می‌کند و علاوه بر آن، محیط‌های زیبا و دلپذیری است که ظرفیت آموزش عمومی برای دوستی و آشنایی مردم با طبیعت را دارد.

دانشجویان، استادان دانشگاه و کارشناسان و حتی مردم عادی می‌توانند از باغ‌های گیاه‌‌شناسی دیدن کنند و از ارتباط نزدیک انسان با طبیعت، لذت و بهره ببرند.‏

وی در پاسخ به این سؤال که آیا پوشش گیاهی این منطقه، زیستگاه امن جانوری نیز شده است یا نه، می‌گوید: گونه‌های جانوری نیز در این فضا وجود دارد، ولی نه به صورت هدفمند و از پیش تعیین شده. وقتی در محلی لکه سبزی ایجاد می‌شود، تنوع جانوری خاص خودش را جلب می‌کند. برخی از حیوانات در این قبیل اماکن زندگی دایمی دارند مثل انواع کلاغ‌ها و زاغچه و کبوتر و سنجاب و مار و برخی نیز موقتی یا مهاجرند، مانند گونه‌هایی از پرندگان که به صورت موسمی به برکه‌های اینجا می‌آیند. ‏

دکتر جلیلی مراکزی مانند باغ‌های گیاه‌شناسی را نوک پیکان توسعه علمی در کشورها می‌داند و اظهار می‌دارد: برای همین است که معروف‌ترین و قدیمی‌ترین این باغ‌ها در کشورهای توسعه یافته قرار دارد و در کشورهای ضعیف و فقیر کمتر دیده می‌شود. چراکه در کشورهای جهان سوم یا درحال توسعه، آن قدر مسایل و مشکلات زیادی وجود دارد که این گونه موضوع‌ها در اولویت برنامه‌هایشان نیست.‏

 محیط زیست ایران پیشرو بود

‏ با توجه به بحث توسعه یافتگی و ارتباط احداث باغ‌های گیاه‌شناسی با نگرش توسعه‌مدار در یک جامعه، از دکتر جلیلی می‌خواهیم تا اوضاع ایران و نگرشی را که مسئولان هر دوره به محیط زیست داشته اند، بازگو کند. وی نیز می‌گوید: احداث باغ گیاه‌شناسی در ایران به سال ۱۳۴۷ و در قالب برنامه‌های حفاظتی سازمان محیط زیست آن زمان شروع شد و فردی به نام اسکندر فیروز در آن سال سازمان محیط زیست را بنیان گذاشت. ‏برنامه‌هایی که او در آن زمان برای سازمان محیط زیست در نظر گرفت، چنان بود که حتی در کشورهای توسعه یافته هم نظیر نداشت و باعث شد سازمان محیط زیست ایران در آن زمان به عنوان پیشرفته‌ترین محیط زیست دنیا، مطرح شود و ایشان را همان سال به ریاست سازمان جهانی حفاظت از منابع طبیعی ‏‎(IUCN)‎منصوب کنند.

به هرروی، باغ گیاه شناسی ملی ایران به سال ۱۳۴۷ خورشیدی و با فرمان حکومتی و در قالب هیأت امنا تأسیس شد و نقشه اصلی آن را کارشناسان بین المللی طراحی کردند. به این ترتیب تا سال ۱۳۵۷، ۲ قطعه مهم «نمایشی» و «خزر» در باغ گیاه‌شناسی ایجاد و بسترهای سایر قطعات باغ نیز آماده شد.‏

‏«قطعه نمایشی» عمدتا برداشت از مناظر طبیعی اروپا است و قطعه خزر، بازسازی جنگل‌های خزر ایران است.

در اوایل پیروزی انقلاب اسلامی،‌ سکته‌ای در روند ساخت باغ گیاه‌شناسی به وجود آمد و با رفتن کارشناسان خارجی از ایران و شروع جنگ تحمیلی، مهندسان کشورمان تمامی توان خود را برای حفظ قسمت‌های مانده از باغ، به کار گرفتند تا باغ مورد تعرض و تخریب قرار نگیرد و سالم و محفوظ بماند.

وی ادامه می‌دهد: همزمان با تغییر و تحول‌هایی که در وظایف وزارت کشاورزی و جهاد سازندگی قدیم روی داد و انتقال بخش منابع طبیعی و مؤسسه جنگل‌ها و مراتع کشور از وزارت کشاورزی به جهاد سازندگی من نیز وارد ایران شدم و به عنوان معاون پژوهشی این ارگان کارم را آغاز کردم. ‏اولین حرکت این بود که ذهنیت مسئولان ذی‌ربط به محیط زیست و باغ گیاه‌شناسی، حمایتگر و سازنده باشد. از اینرو در هفته‌های منابع طبیعی از مسئولان بلندپایه کشور دعوت کردیم تا از این مکان بازدید کنند. نتیجه این بود که ردیف بودجه‌ای مستقلی برای باغ گیاه‌شناسی ملی ایران تعریف شد و در خلال سال‌های ۱۳۷۱ تا ۱۳۸۳ که رئیس اینجا بودم و با بودجه‌ای که دولت‌های وقت به ویژه دولت آقای خاتمی به ما دادند، ۷۰ تا ۹۰ درصد پروژه‌های باغ، طراحی و یا اجرا شد.‏

باغ گیاه‌شناسی ملی، در دولت آقای احمدی نژاد با ۲ مشکل عمده مواجه شد. یکی این که بحث‌های زیست محیطی به طور کلی، از اولویت برنامه‌های دولت خارج شد و دیگر این که این مؤسسه مشکل شدید مالی پیداکرد.

در عین حال مسئولان می‌کوشیدند به هر نحو ممکن پروژه باغ گیاه‌شناسی را حفظ کنند و برای ادامه آن هم فقط ۴ میلیارد ریال پول لازم داشتند که به نسبت کل هزینه‌هایی که در مملکت هزینه می‌شد، زیاد نبود. مدیران قبلی اینجا تلاش کردند برای باغ گیاه‌شناسی درآمدزایی ایجاد کنند و با همین نیت، با یک شرکت خصوصی گردشگری قرارداد ۵ساله برای برپایی انواع جشن و نمایشگاه‌ها امضا کردند که متاسفانه به نوعی به هویت این باغ ضربه زد!

 حفظ ذخائر ژنتیکی کشور ‏

سفیر سابق ایران در سازمان جهانی خوار و بارکشاورزی(فائو) با اشاره به این‌که باغ‌های گیاه‌شناسی نقشی برجسته در حفظ ذخایر ژنتیکی کشورها دارند، تأکید می‌کند: حفظ تنوع ژنتیکی خط قرمز ملت‌ها به حساب می‌آید و قرارداد اجاره باغ برای برپایی جشن و پیک‌نیک، شکستن این خط قرمز است؛ چراکه این نوع حرکت‌ها از اساس خلاف ماهیت این گونه پروژه‌هاست. مردم در اینجا می‌خواهند گیاه ببینند و با طبیعت مأنوس شوند، نه این‎ ‎که جشن عروسی بگیرند یا خریدهای نمایشگاهی داشته باشند، حال آن‌که در قرارداد اجاره باغ گیاه‌شناسی ملی ایران متاسفانه به این موضوع توجه نشده است.

وی ادامه می‌دهد: در تمامی باغ‌های گیاه‌شناسی دنیا، امکان بازدید از آن‌ها برای عموم وجود دارد. ظرفیت و امکانات باغ‌های گیاه‌شناسی به حدی بالاست که علاوه بر حضور افراد متخصص برای اهداف علمی و تخصصی، مردم عادی نیز به منظور استفاده از مناظر زیبای یک باغ گیاه‌شناسی یا آشنایی با گونه‌های خاص گیاهی و طبیعی، به این مکان‌ها مراجعه می‌کنند. اما استفاده از یک باغ گیاه‌شناسی برای کارکردهای دیگر، منطقی نیست.

دکتر جلیلی با یادآوری این که حیات گیاهان در پارک‌های جنگلی چیتگر و لویزان نیز به دلیل برخی برداشت‌های غلط در معرض تهدید قرار گرفته است، می‌افزاید: هدف از حضور در پارک‌های جنگلی، برقراری ارتباط انسان با طبیعت است، اما در حال حاضر در مدیریت این مکان‌ها به بیراهه می‌رویم، همان‌گونه که در مدیریت باغ گیاه‌شناسی و واگذاری آن، دچار اشتباه شده‌ایم.‏باغ گیاه شناسی با قرارداد حاضر، دچار بحران شده و تلاش ما این است که در مدیریت جدید مفاد این قرارداد اصلاح شود.

باغ بی برگی ‏

روز و شب تنهاست ‏

با سکوت پاک غمناکش

ساز او باران، سرودش باد

جامه اش شولای عریانی ست ‏

باغ بی برگی، که می‌گوید که زیبا نیست؟

‏(مهدی اخوان ثالث)‏

باغ‎ ‎های باصفا، درختزارها، جویبارها، چشمه سارها‎ ‎و گلگشت در میان باغ و راغ، از دیرباز مورد توجه ایرانیان بوده و بخش قابل ملاحظه‌ای از درآمد افراد متمول، صرف خرید نهال و گل می‌شده ‌و از نشانگان مجلس‌های بزرگان، حضور گل در خانه و مراسم آنان بوده است. از دیگر سو، چون بیشتر باغ‌ها بیرون شهرها بوده‌اند و مردم، همان یک دم سرسبزی باغ در طبیعت را می‌توانستند ببینند و لذت ببرند و معمولا در معماری قدیم شهرها، باغ در خانه‌های معمولی وجود نداشته، یکی از حسرت‌ها و لذت‌های مدام مردم، همان رفتن به باغ و دیدن خرمی آنجا بوده است و با ساختن باغ‌های بزرگ و سرسبز، این آرزوی جمعی و این دلبستگی عمومی خود را عملی می‌کرده اند.

برای همین است که ادبیات کهن ما آیینة ‌تمام نمای این عشق ورزی به باغ و بوستان و گلگشت در میان صحراها و سرسبزی‌ها شده است و در بیشتر شهرهای تاریخی و مهم ایران، باغ یا باغ‌هایی بزرگ و دیدنی، جلوه‌گری می‌کنند، از جمله باغ‌های ارم، عفیف آباد و جهان‌نما در شیراز، باغ چهل ستون در اصفهان، باغ دولت آباد در یزد، باغ فین در کاشان، باغ شازده در کرمان، باغ ملک آباد در مشهد و باغ نیاوران در تهران، قابل ذکرند.‏

در دنیا نیز باغ‌های بزرگی ساخته شده‌که نشان‌دهندة هنر طراحی و گنجینة گیاهی و جاذبة گردشگری کشورها است.‏

‏ با این حساب،باغ هم در گذشتة ‌اساطیری و داستان آفرینش آدمی، هم در عصر علم و فناوری و هم در آیندة ماورایی و موعود، هدیة خداوندی به بشر و نشان برتر خلاقیت و سرزندگی انسان در زمین است و اگر در شهری یا کشوری، باغی وجود دارد که مایة تفاخر فرهنگی و علمی و تاریخی آن سرزمین شده، بر مردمان آن واجب است که هم در نگاهبانی و نگاهداری از آن بکوشند و هم در معرفی آن به دیگران، همت گمارند.

 باغ‌های معروف دنیا

از جاذبه‌های کره‌زمین، باغ‌های سبز آن است که در کشورهای عموما توسعه یافته نظیرآمریکا، انگلیس، هلند،آلمان، کلمبیا،‎ ‎ایتالیا، چین و بسیاری نقاط دیگر وجود دارند و هرکدام در یک ویژگی، منحصر به فرد و متمایز از دیگر باغ‌ها شده‌اند. باغ‌هایی که دیگر حسرت بهشت آسمانی را برای زمینیان کمرنگ می‌کنند!‏‎ ‎

باغ‌های گیاه‌شناسی پادشاهی «کیو» که بیشتر با نام «کیو گاردنز» (‏Kew Gardens‏) شناخته می‌شود، مجموعه گلخانه‌ها و باغ‌هایی به مساحت ۱۲۱ هکتار است که در حد فاصل ریچموند و «کیو» در جنوب‌غرب لندن در انگلستان قرار دارد و از جاذبه‌های دیدنی دنیا محسوب می‌شود.

باغ «ورسای» در فرانسه، در قرن ۱۷ میلادی و به دستور لویی هشتم و به مساحت ۱۰۱ هکتار طراحی شد که در آن تعداد زیادی تخت‌های گل، مجسمه‌های قدیمی، دریاچه‌های بسیار زیبا و یک کانال که در آن یک کرجی( قایق کوچک) زیبا قرار دارد، دیده‌می‌شود.‏

باغ گیاه شناسی سنگاپور، یکی از زیباترین باغ‌های گیاه شناسی در دنیاست که به سال ۱۸۵۹ میلادی ساخته شده است. مساحت این باغ ۵۲ هکتار است و بازدید کنندگان از آن، می‌توانند علاوه بر دیدن گل‌ها و گیاهان بسیار زیبا که برخی از آن‌ها هم کمیاب است، از شنیدن موسیقی لذت ببرند. باغ بین المللی ارکیده هم جزیی از این باغ است که در آن بیش از ۶۰۰۰۰ هزار گونه ارکیده وجود دارد‎.

باغ بلوط در واشنگتن‎ ‎، درختان انگور بسیار زیادی در قسمت بالکن دارد که چشم هر بازدیدکننده‌ای را به خود خیره می‌کند. در اطراف استخری که در این باغ قرار دارد و آب آن آبی زلال است، آمفی تأتری به سبک روم قدیم ساخته شده است. کمی آن طرف‌تر از استخر، راه باریکی وجود دارد که پر از گیاهان کمیاب است.‏

‎ ‎و بالاخره این‌که، فردریک پادشاه «پروشیا» در آلمان باغی ساخت با قصر بسیار حیرت انگیزی در آن که در طراحی اش از نمادهای فرهنگ‌های مختلف استفاده شد. مثلاً مجسمه‌ها به سبک ایتالیایی و اتاق چایخوری به سبک چینی ساخته شده است‎.‎

 تهدید‌هایی برای باغ‌های گیاه‌شناسی

دکتر عادل جلیلی- اکولوژیست و رئیس مؤسسه تحقیقات جنگل‌ها و مراتع کشور، خطر اساسی برای این باغ و سایر باغ‌های اقماری آن در دیگر شهرها را، نگرش نادرست و غلطی می‌داند که بر مسایل محیط زیست در ایران، به طور کلی حاکم است. وی در همین راستا به تخریب باغ گیاه‌شناسی نوشهر اشاره می‌کند و می‌گوید: باغ گیاه شناسی نوشهر حتی قدیمی‌تر از باغ گیاه‌شناسی ملی است، ولی اسیر بی‌مهری برخی از مدیران استان مازندران شده است. هم‌اکنون این باغ در معرض تخریب قرار دارد و مشکلات استانی در مازندران در این چند سال، مانع احیاء باغ نوشهر شده است.

وی می‌افزاید: از آنجا که عضو یکی از کارگروه‌های شورای شهر تهران هستم، بد نیست در مورد مطلب جالبی که در آنجا عنوان کردم نیز بدانید و آن این که، مشکلات زیست محیطی در کلانشهرها یا مشکلات محیط و زیستگاه‌های طبیعی مانند خشک شدن تالاب‌ها و خلاصه عموم مشکلات پروژه‌هایی از این دست در کشور ما، ناشی از نگرش غلط در توسعة کشور است. مادامی که در نگرش‌های توسعه‌ای، تغییر و تحول اساسی ایجاد نشود، وضع ما همین خواهد بود.

مثلا از خود پرسیده‌‌اید که چرا در کلان شهر تهران، با این که توسعة فضای سبز داشته‌ایم و افتتاح بزرگراه‌های بسیاری را برای کاهش ترافیک و روانی حمل و نقل شاهد بوده ایم، باز هم مشکل ترافیک و آلودگی هوای آن باقی مانده است؟ حال آن که شهر‌های به مراتب پرترافیک‌تر دنیا، مشکلاتشان را حل کرده اند؟ پاسخ من این است که ما از یک سو خودرو تولید می‌کنیم، به خیابان‌ها می‌فرستیم و پول آن‌ها را می‌گیریم و از سوی دیگر برای خودروها راه آسفالت می‌کنیم و بزرگراه می‌سازیم و همین طور این مسابقه را ادامه می‌دهیم و معلوم است که اساس مشکل که ترافیک و آلودگی هواست پابـرجا می‌ماند. اگر به ۲۰ سال گذشته برگردید، خواهید دید که اگر در آن زمان، از نظر آلودگی هوای تهران، در طول سال ۲ روز بحرانی داشته‌ایم، حالا دیگر ۲ روز سالم هم غنیمت برای ما است.

وقتی در دنیا، سیاست خودرو شخصی‌زدایی و تقویت حمل و نقل عمومی حاکم است، ولی ما همچنان در مسابقة تولید و فروش خودرو به تاخت جلو می‌رویم، معلوم است که گرهی باز نخواهد شد!

 امکانات بازدید از باغ گیاه‌شناسی

‏مدیر اجرایی طرح‌های باغ گیاه‌شناسی ملی ایران می‌گوید: در حال حاضر حدود ۱۰درصد از پروژة باغ موزه ملی ایران باقی مانده است تا تمامی قسمت‌های آن تکمیل و ساخت آن‌ها، پایان یابد.‏

آن ۱۰ درصد هم مربوط به بستربازی برای ورود بازدیدکنندگان به اینجاست، از جمله احداث رستوران و سرویس بهداشتی و مانند این‌ها. گلخانه‌های مناطق حاره نیز باید ایجاد شود و ۱۳ هکتار زمین، پشتیبان این باغ است که مرکز همایش‌های بین المللی باغ گیاه شناسی را در آن خواهیم ساخت.

به هرحال، بی ثباتی در مدیریت و بودجه ناکافی، تنها دلیل تمام نشدن پروژه باغ ملی گیاه شــناسی تا کنون بوده‌است، والا به لحاظ علمی، با سواد‌ترین دانشمندان را داریم.

وی با اشاره به اجارة باغ به بخش خصوصی در گذشته برای کسب درآمد و رفع کمبود بودجه باغ، ادامه می‌دهد: باغ گیاه‌شناسی به تنهایی می‌تواند برای خود درآمد داشته باشد، اما درحال حاضر این ظرفیت در آن نیست.

این باغ باید مورد حمایت دولت قرار بگیرد. کما این که باغ گیاه شناسی لندن نیز مورد حمایت شهرداری لندن است که به صورت هدیه، به آن کمک می‌کند.

دولت و خانواده سلطنتی انگلستان هم از آن حمایت می‌کنند و با این پشتوانه، سالانه ۲میلیون بازدیدکننده دارد.

البته ما نیز در اینجا هر گروهی از دانشجویان، دانش آموزان، کارشناسان و گردشگران، درخواست بازدید از باغ‌گیاه‌شناسی داشته اند، تا کنون رد نکرده ایم.

هرچند به دلیل کم شدن گردشگران خارجی در چند سال اخیر در کشور، طبیعتا بازدید کنندگان خارجی از این مکان نیز مثل برخی از سایر نقاط کشور، نداشته ایم.

 منافع ملی باغ گیاه‌شناسی

باغ گیاه‌شناسی ملی ایران، مکانی به وسعت ۱۲۱ هکتار است که طی ۴۰ سال سرمایه گذاری به‌این ‌جا رسیده است و یکی از ذخایر ژنتیکی ایران محسوب می‌شود.

دکتر جلیلی با بیان مطلب بالا می‌افزاید: به جرأت می‌توانیم اعلام کنیم که این باغ یکی از زیباترین باغ‌های گیاه شناسی دنیاست و تا ۲‏‎ ‎سال پیش نیز، تنها باغ گیاه شناسی منطقه بوده است، اما ترکیه و اردن نیز به تازگی اقدام به تأسیس باغ گیاه شناسی کرده‌اند که حداقل ۵۰ سال طول می‌کشد تا بافت گیاهی آن‌ها در حد باغ گیاه‌شناسی ملی ایران شود.

سفیر سابق ایران در سازمان جهانی خوارو بار وکشاورزی (فائو) همچنین می‌گوید: برای شرکت در اجلاس «ریو » آرژانتین سال ۲۰۰۰ میلادی به یکی از کشورهای آفریقایی سفر کرده بودم. در یکی از فروشگاه‌های زنجیره‌ای آن کشور، گیاهان زینتی متنوعی را مشاهده کردم و تصمیم گرفتم بذر آن‌ها را برای تکثیر در ایران خریداری کنم. از فروشنده سؤال کردم که آیا امکان تهیة بذر این گیاهان در اندازه‌های بیشتر وجود دارد؟ پاسخ داد که بذر بیشتر را برای چه می‌خواهید؟ وقتی هدف من از خریداری بذر‌ها را فهمید، تأکید کرد که حتی بذر گیاهان زینتی را نمی‌توانید از مرزهای آفریقا خارج کنید. آفریقا فقط چند سالی است که از بحث‌های آپارتاید خارج شده و استقلال یافته است اما این کشور با حساسیتی ویژه حتی از بذر گیاهان زینتی خود محافظت می‌کند. البته ما نیز باغ گیاه‌شناسی ملی خود را برای برگزاری جشن‌های عروسی و بازدید شبانه و برپایی نمایشگاه، اجاره می‌دهیم!‏

وی ادامه می‌دهد: مورد دیگر، تلاش من برای دریافت بذر گیاهان منطقه قفقاز واقع در کشور ارمنستان به واسطة یکی از دانشجویانم بود. دولت ارمنستان به سرعت اعلام کرد که نباید بذر هیچ یک از گونه‌های گیاهی این منطقه به ایران ارسال شود. امروزه موضوع حفظ تنوع زیستی در جهان مسأله‌ای جدی است. با توجه به این که ذخایر ژنتیکی نتیجة میلیون‌ها سال سرمایه گذاری طبیعت است که آن را در اختیار ملت‌ها قرار داده است، چگونه به بهانه نبود پول می‌توان آن‌ها را به بخش خصوصی واگذار کرد؟ حفظ تنوع زیستی خط قرمز یک ملت است که متاسفانه در موضوع اجاره دادن باغ گیاه‌شناسی ملی، شکسته شده است. ‏

 دیدار از باغ بی برگی

گفتگوی ما با دکتر جلیلی در اتاق مدیریت به پایان می‌رسد و برای دیدن از باغ گیاه شناسی ملی ایران، در هوای زمستانی به محوطه آن می‌رویم. خانم خوشرویی که مسئول روابط عمومی است، ما را همراهی می‌کند. ‏

خودروی برقی قرمز رنگ روبازی که ما را به یاد ماشین دودی‌های قدیم می‌اندازد، منتظر ماست. تصور می‌کنم این ماشین قرمز در میان رنگ سبز باغ در بهار و تابستان، چه قدر زیبا خواهد بود.

چهار نفری به راه می‌افتیم. راننده آقای پر حوصله‌ای است که به همکار عکاس‌‌مان می‌گوید هرجا خواستی، بگو بایستم تا عکس بگیری و مسئول روابط عمومی هم در حین گشت زنی در باغ، توضیح می‌دهد که: طراحی اینجا با توجه به طراحی ۴‏‎ ‎باغ ایرانی انجام شده است. ۲ باغ عمود برهم دارد که با نگاه مدرن طراحی شده اند. این باغ یک سری قطعات دارد که نماینده رویشگاه‌های طبیعی ایران است، از جمله جنگل‌های خزر، زاگرس، بیابان‌های ایران، بخش‌های جنوبی البرز و بعضی رویشگاه‌های ماندابی ایران.

قطعات خزر و زاگرس نزدیک به رویشگاه طبیعی شان طراحی شده‌اند و حتی از شمال ایران، خاک مناسب آن‌ها را آورده اند. برای گیاهان جنوب ایران نیز، با تانکر از خلیج فارس آب آورده‌اند تا با آن آب، سیراب شوند.‏

با شنیدن این توضیحات در منطقه خزر می‌ایستیم تا بوی پوشال نم زده را به ریه‌های اکسیژن ندیده مان، بفرستیم.

در سمت چپ ما دریاچه‌ای با مجسمه‌های گلدانی در ساحل، خودنمایی می‌کند و سنجاب‌ها جلو چشمانمان از درختان بالا می‌روند.

 قطعات تخصصی باغ‏

‏ در باغ گیاه شناسی ملی ایران قطعات چین و ژاپن و باغ‌های اروپا و آمریکا و قفقاز و بعضی قطعات تخصصی هم وجود دارد، مانند قطعة سیستماتیک که گیاهان را به صورت خانواده‌های ایرانی یا خارجی و با توجه به نقش گیاه شناسی آن‌ها، در خود جا داده است.

استقرار تمامی قطعات به گونه‌ای است که می‌توانید‌هارمونی و نظم را در تمامی قسمت‌ها مشاهده کنید منظر باغ با وجود آبشارها، برکه‌ها، صخره‌ها و دریاچه‌ها، بسیار تماشایی و بی نظیر است.‏

مسئول روابط عمومی باغ‌گیاه‌شناسی ملی ایران با اشاره به این قطعات، می‌گوید: ‏

ـ بازدید کنندگان به صورت گروهی و تور وارد باغ می‌شوند و این کار هم برای امنیت خودشان و هم برای محافظت از باغ است. چراکه مثلا از یک گیاه فقط ۳ نمونه داریم که نباید هیچ آسیبی ببینند. سکوت در باغ نیز مهم است. حشراتی که کار گرده‌افشانی را انجام می‌دهند، با هر آلودگی ولو صوتی ممکن است از بین بروند و از این رو بازدیدکنندگان باید همة نکات را رعایت کنند. به علاوه، مسیر راه پیمایی را در هر قسمت مشخص کرده‌ایم تا بازدیدکنندگان فقط در این مسیرها قدم بگذارند و حریم گیاهان زیر پای آدمی، حفظ شود!

در ادامة بازدید به درخت توت آمریکایی می‌رسیم که میوه‌های سیب مانندی در پای آن، برروی زمین ریخته است. میوه‌ها سمی است و نباید به آن‌ها دست زد و این هم یکی دیگر از دلایلی است که افراد بدون راهنما نباید در باغ بچرخند!‏

 برکه نیلوفر

در باغ برکه‌های زیادی وجود دارد.مسئول روابط عمومی باغ‌گیاه شناسی می‌گوید: برکه‌ها، هم رطوبت باغ را تأمین می‌کنند و هم زیبایی طبیعی فوق‌العاده‌ای دارند، به ویژه برکه نیلوفرها که باید در فصل شکوفایی شان ببینید که چگونه پر از نیلوفرهای رنگارنگ می‌شوند.

در واقع تمامی باغ در بهار و تابستان، لبریز از گل‌های رنگارنگ و برگ‌های سبز است.خزان هم در اینجا، معجزه رنگ‌هاست و زمستان با پرندگان مهاجر و درختان نیمه عریانش در زیر بارش برف، منظره تماشایی عجیبی دارد. اما امروز نه آسمان آبی داریم و نه برف. زمین و هوا هر دو خاکستری است و بدتر از همه، منظرة برج‌ها و آپارتمان‌های سیمانی است که دور تا دور باغ، به چشم می‌آیند و به ما یاد‌آوری می‌کنند که این منطقه نیز مانند سایر قسمت‌های محیط زیست ما در این روزها، اسیر ساخت و سازهای‌بی‌رویه و آلودگی‌های آب و خاک و هوا شده است.آقای راننده می‌گوید: گردش در باغ یک روزه تمام نمی‌شود و باید سر فرصت، دوباره بیائید!‏

‏ باد سردی که نوک انگشتان دست‌ها و بینی و صورت ما را سرخ کرده است، نیز تصمیم دارد بیشتر بوزد و ما را به بیرون باغ هدایت کند!‏

با این که در باغ گیاه‌شناسی ملی ایران در روزی سرد و زمستانی چرخیده‌ایم، اما انگار همان چند ساعت دیدن درختان و تنفس در هوای نمناک، انرژی تازه‌ای به ما بخشیده است تا برای ادامه زندگی در کلانشهر پر دود و دم تهران، آماده‌تر شویم!‏

  وجیهه تیموری

اطلاعات