تاریخ انتشار : یکشنبه ۳ شهریور ۱۳۹۲ زمان انتشار : ۱۶:۵۹

شهروندان:
برای هم نسل های من دریاچه ارومیه یک نوستالژی خاص است. برای ما که در فاصله میان اواخر دهه 50 تا اوایل 70 به دنیا آمده ایم و توفانی ترین سال های چیچست را تجربه کرده ایم تحمل 9 ماه سال فقط با تصویرسازی لذت بازی های کودکانه در کنار دریاچه و شنای بعدازظهر ها و خوردن آش دوغ دم غروب آخر هفته های تابستان در اطراف دریاچه ارومیه ممکن بود.

وقتی از دریاچه ارومیه دهه ۶۰ حرف می زنم منظورم دریاچه یی است که صبح ها ارتفاع موج های آن برابر قد یک انسان بزرگسال بود و قبل از ظهر اصلاشنا کردن در آن ممکن نبود، دریاچه یی که در هر طرف موج های خود را به جاده می کوبید.

اکنون سال ها از آن روزگار می گذرد و ما جوانان سی و اندی ساله شده ایم و دریاچه ارومیه نیز حسابی پیر شده و حتی بعضی ها می گویند که آخرین نفس هایش را می کشد: شاید اگر منطقی به قضیه نگاه کنیم دریاچه یی که ۷۵ درصد آن خشک شده باشد بر اساس تعریف های بین المللی دریاچه محسوب نشود اما مگر گوش ما ارومانی ها به این حرف ها بدهکار است؟

بعد از سال ها دوری از ارومیه و شنیدن خبر بحران دریاچه و از شما چه پنهان باور نکردنش، یک مشت آب قرمزرنگ وسط یک چاله که اطرافش سفید شده، اولین صحنه یی بود که با پسر ۴ ساله ام از پنجره هواپیما هنگام فرود در فرودگاه ارومیه دیدم و با این سوال پسرم مواجه شدم که: «بابا! پس کو دریاچه اینجا که فقط یه ذره آبه؟! پس کجا باید شنا کنیم؟»

پاسخم تنها سکوت بود و چشمانی پر از اشک!

زندگی بی آب

«زندگی مان به کل نابود شده نه آبی برای خوردن داریم و نه زمینی برای کشت کردن. همه زمین هایم خشک شده و از چاه ها هم که آب شور بیرون می اد» اینها را «عبادالله» کشاورز ۶۳ ساله یی می گوید که ساکن روستای «قالقاچی» چسبیده ترین روستا به دریاچه ارومیه است.

«انزل» مجاورترین منطقه به دریاچه ارومیه نام بخشی در شهرستان ارومیه است که در قالب ۲ دهستان، ۳۹ روستا در آن وجود دارد و خود به دو بخش انزل شمالی به مرکزیت روستای «قره باغ» (همان طور که از نام خانوادگی ام برمی آید من نیز اهل آنجا هستم) و انزل جنوبی به مرکزیت قوشچی تقسیم می شود که مردم بخش شمالی که روستای همین «عبادالله» به همراه ۴ روستای دیگر در آن قرار دارند بیشترین زیان را از خشک شدن آب دریاچه ارومیه دیده اند.

حقیقت یا خالی بندی؟!

سید قریشی، کارشناس زیستگاه های آبی اداره کل محیط زیست آذربایجان غربی به ایسنا می گوید: «شوری آب دریاچه ارومیه در حال حاضر به وضعیت فوق اشباع یعنی بیش از ۳۵۰ تا ۴۰۰ گرم در لیتر رسیده است: این درحالی است که در شرایط عادی این رقم بین ۱۸۰ تا ۲۲۰گرم در لیتر است.»

ریشه در خاک

«حاج اسماعیل» که پیرمردی هفتاد و اندی ساله است و زیر درخت خشک شده بادامی در روستای گورچین قلعه از روستاهای مجاور دریاچه نشسته درحالی که با دستان استخوانی و پینه بسته توتون را در برگ سیگار می پیچد و میان لب های کبود رنگ خود می گذارد، به ما می گوید: «روستا تقریبا خالی از سکنه شده است، از رونق سال های پیش خبری نیست، نه گیاهی در زمین های شور شده اطراف دریاچه می روید و نه آبی برای زراعت است: خاک فقط برای کشت گوجه خوب بود که امسال آن هم نشد: اکثرا مردم به سلماس یا ارومیه رفته اند، دیگر ماندن در روستا برای کسی صرف نمی کند، من هم مثل این کوه کاظم خان داشی تنها مانده ام.»

«ترجیح می دهم نمک دریاچه من را بکشد تا که هوا و عادت های شهری: مثل این درخت بادام ریشه من هم در خاک اینجاست.» این پاسخ حاج اسماعیل است هم آن زمانی که از او علت نرفتنش به شهر را جویا می شوم.

آبی که می تواند «دریاچه ارومیه» را نجات دهد به «تبریز» می رود

۲۱ رود خانه دائمی، ۷ رودخانه فصلی و ۳۹ مسیل و چشمه های داخل دریاچه و بارش مستقیم، منابع تامین کننده آب دریاچه ارومیه هستند که اکنون یا به دلیل خشک شدن و یا به دلیل ایجاد سد، ریزش آب آنها به دریاچه متوقف شده است.

یکی از کارشناسان مجرب حوزه آب ارومیه که بیش از ۱۵ سال است سالیانه ۸ بار با نمونه برداری و سنجش، آب دریاچه ارومیه را مورد مطالعه قرار می دهد در گفت وگو با «اعتماد» برای اولین بار از عاملی انسانی و با برنامه ریزی سخن می گوید که پس از آب و هوا، آن را دومین علت اصلی خشک شدن دریاچه ارومیه می داند.

وی که با انتشار نامش مخالف است، می گوید: «از سال ۶۹ – ۶۸ هر ثانیه ۵ متر مکعب از آب زرینه رود که یکی از مهم ترین تامین کننده های آب دریاچه است برای مصرف شهری- صنعتی به تبریز می رود این به آن معناست که سالیانه بیش از ۱۵۷ میلیون متر مکعب از آبی که باید وارد دریاچه ارومیه بشود تا آن را زنده نگه دارد از دست می رود و این عامل دومین دلیل خشک شدن دریاچه پس از پدیده خشکسالی است.»

در این زمینه نماینده صریح اللهجه مردم ارومیه می گوید: «چرا بودجه احیای دریاچه ارومیه با سیاسی کاری توسط معاون رییس جمهور به استان آذربایجان شرقی تخصیص داده می شود و برای آبیاری زمین های عده یی خاص از آن استفاده می شود: رییس جمهور و وزیر نیرو زحمات ریاست مجلس در احیای دریاچه ارومیه را به باد داده اند و من مجبورم به دلیل عدم تخصیص بودجه به این بخش توسط دولت به کمیسیون اصل ۹۰ شکایت کنم و دولت باید پاسخگو باشد که پول احیای دریاچه ارومیه به کجا رفته و صرف چه اموری شده است .»

دکتر «مرتضی جمالی» محقق موسسه تحقیقات اکولوژی و تنوع زیستی مدیترانه مارسی فرانسه به مهر می گوید: تاسیس سدهایی روی رودهای منتهی به دریاچه و استحصال آب های زیر زمینی مهم ترین عوامل خشک شدن دریاچه ارومیه هستند.

اما علاوه بر کارشناسان، محلی ها هم دل پری از سد های ایجاد شده روی آب رودخانه های حوزه آبریز دریاچه ارومیه دارند. «کربلایی حیدر» کشاورزی ۷۲ ساله است، او به «اعتماد» می گوید: «مگر قبلاما از آب های زیرزمینی برداشت نمی کردیم؟ همه چیز که خوب کار می کرد، کشاورزی می کردیم، در دریا شنا می کردیم، توریست می آمد: به ما گفتند سد می زنیم تا راحت تر کشاورزی کنید، راحت تر زندگی کنید اما هم کشاورزی از دست رفت هم دریاچه و هم زندگی!»

نادر قاضی پور، نماینده ارومیه در مجلس معتقد است: «متاسفانه کسی به فکر نجات دریاچه ارومیه نیست و با توجه به اینکه بودجه یی نیز برای احیای این دریاچه اختصاص پیدا نمی کند، تلاش ها برای رسیدگی به وضعیت نامطلوب دریاچه ارومیه بی اثر است: وزارت نیرو به تعهدات خود در قبال دریاچه ارومیه عمل نکرده است و ما باید منتظر خشک شدن این دریاچه باشیم. این ظلمی که نسبت به دریاچه ارومیه رخ داده، فراموش نشدنی است.»

پلی برای فصل کردن!

پل شهید کلانتری که ارومیه را به تبریز وصل می کند یکی از جنجالی ترین پروژه های استان است که احداث آن ۲۵ سال طول کشیده و هنوز هم تمام نشده: برای احداث این پل که با پر کردن دریا از سنگ شروع شد قسمت هایی از کوه های سترگ اطرافش تراشیده شده و در دریا ریخته شده است و این کار اکوسیستم دریاچه را به دو قسمت تقسیم کرده و مانع از گردش آب دریاچه و در نتیجه سکون و تبخیر بیشتر می شود.

در این زمینه دکتر «اسماعیل کهرم» استاد طبیعت دوست ایران هم چنین می گوید: «بزرگراه شهید کلانتری دریاچه را درست به نصف تقسیم می کند: یعنی در حقیقت به نسبت ۴۰ درصد و ۶۰ درصد. این جاده باعث شده است که تمام گردش های طبیعی در داخل دریاچه ارومیه متوقف شود. گردش آب در داخل دریاچه در جهت عقربه های ساعت است و باعث می شود که اکسیژن و مواد غذایی منتقل شده و در تمام سطح دریاچه بگردد و مجددا به نقطه آغاز برگردد.»

کسب و کاری که با دریاچه خشک می شود

یکی از پروژه های تجاری اطراف دریاچه ارومیه که در زمان احداث باعث امیدواری مردم انزل بود مجتمع توریستی «باری» است که با سرمایه یی بالغ بر ۲۰۰ میلیارد تومان و با مساحت بیش از ۱۰۰ هکتار زیر روستایی به همین نام و مماس با آب دریاچه ساخته شد. ویلاهای زیبا، مجموعه های بازی، باغ وحش اما اکنون حتی از کنار ویلاها آب دریا را هم نمی توان دید.

کیامرز کیهانفر، مدیر این مجموعه توریستی که امیدواری در سخنانش موج می زند به «اعتماد» می گوید: «ارزش این مجموعه از بین نمی رود اما مجتمع باری با مشکلات جدی مواجه شده است، ما منظره دریا را تقریبا از دست داده ایم و سرمایه گذاری انجام شده چیزی حدود ۳۵ درصد خسارت دیده است.»

حسن شرفخانی، ۴۵ ساله است و می گوید پدرش هم همین کار را می کرد و خودش دنباله رو کار مرحوم پدر است و جز این هم حرفه یی نمی داند اما چند سالی می شود که قایقش نمک نشین شده و چرخ زندگی به سختی و با دستفروشی می چرخد.

حسن به «اعتماد» می گوید: «دریا برای من و خانواده ام همه چیز بود، کار بود، زندگی بود، تفریح بود اما به خدا از وقتی خشک شده کار و زندگی هم خشک شده، دیگه لبمون نمی خنده.»

آرتیمیا: شاید زمانی دیگر

آرتیمیا تنها موجود زنده و گرانقیمت دریاچه ارومیه از خانواده سخت پوستان است که می تواند در آب غلیظ و شور زندگی و از جلبک های موجود دریاچه تغذیه کند. این جاندار شاخص ترین موجود زنده دریاچه است که غذای اصلی پرندگان را تشکیل می دهد و بیشترین منبع غذایی برای ماهیان خاویاری است و هر کیلو از آن ۸۰ تا ۹۰ دلار قیمت دارد.

کارشناسان آبزی پروری اعتقاد دارند که این موجود کوچک در غلظت ۲۲۰ تا ۲۳۰ گرم نمک در هر لیتر می تواند زندگی کند اما اکنون در هر لیتر آب دریاچه ۴۰۰ گرم نمک وجود دارد و همین عامل، ریشه آرتیمیا را خشکانده است.

همه جا موفق در شهر خود نا موفق

بی شک «سید پرویز فتاح» از موفق ترین وزرای نیروی ایران است که توانست با مدیریت یکپارچه خود در بحران های آبی و برقی در سال های ۸۶ و ۸۷ و رسیدگی به مناطق محروم نام نیکی از خود به یادگار بگذارد اما این وزیر سد ساز که اتفاقا اهل ارومیه و به شدت محبوب نیز هست در احیای دریاچه ارومیه و انتقال آب زراعی به روستاهای اطراف دریاچه همه امیدهای مردم منطقه را ناامید کرد و اینجا جایی بود که دیگر سدسازی برای آقای وزیر نقطه مثبت محسوب نمی شد.

«او (فتاح) را خوب می شناسیم، وقتی وزیر شد گفتیم مشکل آب زراعی از سلماس به اینجا حل می شود و دریاچه هم نجات پیدا می کند اما او هم مانند بقیه امیدهایمان را ناامید کرد» این را یک روستایی میانسال به نام قربانعلی از روستای نجف آباد به «اعتماد» می گوید.

«فتاح» در مراسم امضای سند مدیریت جامع پارک ملی دریاچه ارومیه در سال ۸۷ که هیچ گاه به درستی انجام نشد و فایده یی هم برای نجات دریاچه نداشت، انتقادهای مربوط به سدهای ایجاد شده روی ۲۰ رودخانه تامین کننده آب دریاچه را غیرفنی دانست و از مطرح شدن آنها به شدت انتقاد کرد و این در حالی است که کارشناسان محیط زیست و آب اعتقاد دارند که آب سدها می تواند هر سال ۱۲ سانتیمتر بر ارتفاع آب اضافه کند که اگر اتفاق می افتاد دریاچه هم اکنون حدود ۲ متر آب اضافه داشت به اضافه اینکه برداشت از آب های زیر زمینی به این شدت نبود.

«علیرضا» شهروند ۳۲ ساله اهل ارومیه می گوید: «چون مهندس فتاح منطقه ما را خوب می شناخت و وزیری تکنوکرات بود فکر می کردیم که راه هایی عملی برای نجات دریاچه ارومیه پیدا و اجرا می کند اما دریاچه بیشترین میزان آب را در همان سال های وزارت مهندس از دست داد.»

جمله یی که امید ها را زنده کرد: «نمی گذارم دریاچه ارومیه خشک شود.»اما شاید یکی از جمله های امیدوار کننده درباره دریاچه ارومیه در سال های اخیر مربوط به دکتر روحانی، رییس جمهور منتخب باشد که در سفر انتخاباتی به ارومیه در تاریخ ۲۰ خرداد ۹۲ گفت: «نخواهیم گذاشت دریاچه ارومیه خشک شود، من به شما قول می دهم که اگر بار مسوولیت اجرایی کشور را بر دوش من قرار دادید، در اولین روز دولت، حل مشکل دریاچه ارومیه در دستور کار قرار خواهد گرفت.»

وی با بیان اینکه باید آب دریاچه خزر به ارومیه منتقل شود، گفت: «من به شما قول می دهم که در دولت تدبیر و امید، احیای دریاچه ارومیه، جزو اولین برنامه هایمان باشد.»

«مهرداد پورجانی» دانشجوی دانشگاه ارومیه نیزمعتقد است: «به عنوان یک ارومیه یی روی حرف دکتر روحانی حساب می کنم، او گفت که ۷۰ درصد هزینه این انتقال از محل فروش زمین های اطرافش تامین می شود و این به معنای این است که این پروژه می تواند اجرایی شود.»

راه حل چیست؟

با جمع بندی نظرات کارشناسان، محققان و مردم محلی می توان به چند راه حل سهل و ممتنع برای نجات دریاچه رسید یعنی با جبران کردن اشتباهاتی که تا کنون حیات دریاچه را به خطر انداخته است می توان حداقل از کاهش آب بیشتر آن در کوتاه مدت جلوگیری کرد و در درازمدت نیز گام به گام ۶ متر ارتفاع از دست رفته را جبران کرد.

بازگرداندن ۱۵۷ میلیون مترمکعب از حقابه دریاچه که سالانه از زرینه رود به تبریز می رود، بازگرداندن حقابه دریاچه از طریق ۲۰ رودخانه یی که سدهایش نفس چیچست ؟را گرفته است، مبارزه با چاه های عمیق غیر مجاز اطراف رودخانه، برنامه ریزی برای افزایش سطح آب های زیرزمینی، اصلاح الگوی کشت در منطقه و نگهداری و افزایش باغ های انگور، یافتن راهی برای کمک به چرخه آب دریاچه از جنوب شرق به شمال غرب که جاده شهید کلانتری مانع از آن می شود، انتقال آب از خزر، ارس یا زاب، تشکیل هیاتی ویژه از کارشناسان محیط زیست، نیرو و محققان برای بررسی راهکارهای سریع و استفاده از کمک کشورهای خارجی مانند فرانسه که برای نجات دریاچه اعلام آمادگی کرده اند می تواند از جمله راه هایی باشد که حیات را به دریاچه ارومیه بازمی گرداند.

پی نوشت:

چیچست نام باستانی دریاچه ارومیه

 سید محمد قره باغ – اعتماد