تاریخ انتشار : پنجشنبه ۲۴ بهمن ۱۳۹۲ زمان انتشار : ۱۴:۲۹

شهروندان – علی قنبری‌مطلق*:
در سال 2000 میلادی، میزان بروز سرطان در دنیا 10میلیون‌نفر بود و در آن زمان پیش‌بینی شد که ممکن است تا سال 2020 این رقم به 20میلیون‌نفر افزایش یابد. در سال‌های پس از آن، شاهد افزایش موارد بروز این بیماری در دنیا بودیم، به طوری که در سال 2008، این موارد به 12/4 میلیون‌نفر و در 2012 به بیش از 14میلیون رسید و البته 32/6 میلیون‌نفر نیز با این تشخیص در جهان زندگی می‌کنند.

بنابراین با در نظرگرفتن این سیر صعودی، پیش‌بینی‌ها برای سال ۲۰۲۰ محقق خواهد شد. نکته مهم‌تری که در این پیش‌بینی وجود داشت و امروز هم تا حدود زیادی تحقق پیدا کرده است، این است که بیش از دوسوم این افزایش مربوط به کشورهای در حال توسعه است که ایران هم جزو آنهاست.

متوسط آمار بروز سرطان در مردان در دنیا ۲۰۵ نفر در هر یکصدهزارنفر است که این عدد در ایران ۱۳۲نفر در هر یکصدهزارنفر است. ابتلای زنان به سرطان در دنیا ۱۶۵نفر در هر یکصدهزارنفر است که این رقم در ایران ۱۲۳نفر در هر یکصدهزار نفر است. البته در صورت ارتقای برنامه ثبت سرطان در کشور، این اعداد ممکن است مقداری بالاتر بروند.

بنابراین با مقایسه آمار بروز سرطان در ایران و دنیا، مشاهده می‌شود که متوسط بروز سرطان در ایران کمتر از آمار جهانی است، اما به دلایل متعدد میزان بروز سرطان در ایران در طی چند سال گذشته افزایش یافته و پیش‌بینی می‌شود میزان بروز آن طی سال‌های نزدیک نیز افزایش یابد. چند دلیل عمده برای این افزایش وجود دارد. مهم‌ترین دلیل، افزایش امید به زندگی است، چون هرچه سن افزایش می‌یابد بروز سرطان نیز بیشتر می‌شود.

براساس آمار بانک جهانی، امید به زندگی در کشور از ۵۸/۳ سال در سال ۱۹۷۹، به ۷/۷۱سال در سال ۲۰۰۹ رسیده یعنی ۱۳/۴ سال افزایش یافته است. این در حالی است که در سال ۲۰۰۹ متوسط جهانی امید به زندگی ۲/۶۹سال بوده است. اما غیر از این مورد دلایل دیگری نیز وجود دارد که موجب افزایش بروز سرطان به‌ویژه در کشورهای در حال توسعه خواهند شد.

دومین دلیل تغییر سبک زندگی است. اما شاخص‌های ما برای ارزیابی شیوه زندگی چیست؟ در ارزیابی‌های عوامل خطر بیماری‌های غیرواگیر، پنج مورد به عنوان عامل خطر معرفی می‌شوند:

۱- مصرف سیگار

۲- مصرف کمتر از پنج‌وعده میوه و سبزیجات در روز

۳- فعالیت بدنی کم (کمتر از ۱۵۰دقیقه فعالیت بدنی متوسط یا کمتر از ۷۵دقیقه فعالیت بدنی شدید در طی یک هفته)

۴- افزایش وزن یا چاقی

۵- فشارخون بالا (فشار سیستولی بیش از ۱۴۰ یا دیاستولی بیش از ۹۰).

حال ببینیم وضعیت ایران چطور است؟ در ایران حدود ۱۱درصد مردم سیگار می‌کشند. برای مصرف قلیان نیز مطالعات مختلف چنین درصدی را نشان می‌دهند با این تفاوت که برآورد می‌شود هر قلیان معادل ۵۰ تا صدبرابر سیگار مواد سمی وارد بدن می‌کند و در میان خانم‌ها بیش از سیگار مقبولیت دارد.

از نظر مصرف میوه و سبزیجات نیز فقط حدود ۱۲درصد مردم، پنج‌وعده در روز میوه مصرف می‌کنند. حدود ۴۰درصد مردم فعالیت مناسب جسمی ندارند. حدود ۵۰درصد خانم‌ها و ۴۰درصد آقایان افزایش وزن و حدود ۱۵درصد هم فشارخون بالا دارند. در بیش از نیمی از جمعیت نیز دست‌کم سه‌عامل خطر بالا دیده می‌شود که استان‌های آذربایجان‌غربی، آذربایجان‌شرقی، یزد، قم، اردبیل، خوزستان، کردستان و اصفهان، رتبه‌های اول تا هشتم را دارا هستند.

اگر به بروز سرطان در بین زنان و مردان ایرانی نگاهی بیندازیم، می‌بینیم که میزان بروز سرطان در ایران در بین استان‌های مختلف از همین الگو پیروی می‌کند که جای تامل بسیار دارد و نشان‌دهنده تاثیر قابل‌توجه شیوه زندگی در بروز سرطان است.

سومین دلیل افزایش بروز سرطان در ایران، عوامل محیطی است مانند افزایش آلودگی هوا، استفاده غیرعلمی از کود و سموم در فرآیند تولید محصولات کشاورزی. به عنوان نمونه در حالی‌که سرانه تولید گاز دی‌اکسیدکربن در جهان در سال ۲۰۰۷، ۴/۶ تن بوده است، این عدد در ایران هفت‌تن بوده و در سال‌های گذشته نیز همواره سیر افزایش‌یابنده داشته است. البته نکته مهم دیگر این است که در کشورهای در حال توسعه، عوامل عفونی هم یک‌چهارم دلیل بروز سرطان‌ها هستند. به عنوان مثال، واکسیناسیون علیه هپاتیت B یکی از راه‌هایی است که از بروز سرطان کبد در بزرگسالان پیشگیری می‌کند.

اما به همان میزان که این اخبار ناامیدکننده هستند به همان نسبت نیز می‌توانند امیدبخش باشند چرا که با کنترل این عوامل محیطی می‌توان دست‌کم از ۴۰درصد سرطان‌ها پیشگیری کرد و اتفاقا مقرون‌به صرفه‌ترین فعالیت در میان عوامل کنترل‌کننده سرطان اقدام به پیشگیری از بروز آن است.

با مروری بر آمار می‌توان گفت یک‌سوم سرطان‌ها در ایران به دلیل شیوه زندگی ناسالم و بیش از ۱۰درصد به دلیل مصرف دخانیات است. بنابراین می‌بینیم که حدود نیمی از موارد علت بروز سرطان‌ها در کشور به عواملی مربوط می‌شود که خود افراد می‌توانند در پیشگیری از آنها نقش داشته باشند به این معنی که با کاهش مصرف چربی‌ها، کاهش مصرف غذاهای پرکالری، افزایش تحرک روزانه و افزایش مصرف سبزیجات و داشتن وزن متناسب با قد و همچنین کاهش مصرف سیگار، می‌توان از حدود نیمی از سرطان‌ها پیشگیری کرد. (گفتنی است درصدی از موارد علت بروز سرطان‌ها نیز به عوامل حاکمیتی مربوط می‌شود؛ نظیر آنچه که در مساله آلودگی هوا مشاهده می‌کنیم.)

در سال ۲۰۰۵ میلادی، سازمان بهداشت جهانی، پیش‌نویسی را با عنوان «برنامه جامع کنترل سرطان» در اختیار کشورهای عضو، از جمله ایران قرار داد. در آن زمان در ایران هم برنامه‌ای با هدف کنترل سرطان تدوین شد که مهم‌ترین بخش‌های این برنامه که تاکنون اجرا شده است، بحث ثبت سرطان (ثبت پاتولوژی و تا حدودی ثبت مبتنی بر جمعیت) و همچنین روش‌های تشخیص زودرس در برخی از سرطان‌هاست، از جمله سرطان‌های پستان، روده بزرگ و دهانه رحم که در گروه‌های خاص جمعیتی این اقدام انجام شده است.

نکته مهم دیگر که در کشور ما اهمیت دارد این است که بسیاری از موارد سرطان در مراحل پیشرفته بروز می‌کنند که ضمن کم‌اثرکردن درمان‌ها در مقیاس فردی، هزینه‌های بیشتری را بر سبد سلامت در کشور وارد خواهد کرد. در زمینه پیشگیری و تشخیص زودرس سرطان، مهم‌ترین راهبردهای ما در آینده، افزایش آگاهی عمومی است، به‌گونه‌ای که افراد از عوامل خطرزای سرطان دوری کنند و دوم اینکه اگر علایم مشکوک ابتلا به سرطان را در خود مشاهده کردند، بلافاصله به پزشک مراجعه کنند.

در مورد روش‌های مداخله‌ای برای تشخیص زودرس سرطان (مثل انجام ماموگرافی، پاپ‌اسمیر و کولونوسکوپی) نیز اینکه آیا باید در سطح ملی پیشنهاد شود یا اینکه باید در چه گروه‌های سنی و جنسی انجام شود، هنوز هم به لحاظ علمی تردیدهایی وجود دارد بنابراین مهم‌ترین راهبرد برای تشخیص زودهنگام سرطان، اقداماتی است که با هدف افزایش آگاهی عمومی در مورد علایم سرطان انجام می‌شود.

بحث مهم دیگر در بحث کنترل سرطان، تشخیص و درمان است. تشخیص و درمان باید مبتنی بر راهنماهای ملی سلامت باشد. بیمه‌ها و وزارت رفاه باید درمان‌‌هایی را که درمان‌های استاندارد محسوب می‌شوند، تحت پوشش خود قرار دهند. علاوه‌براین، یارانه‌هایی که برای سرطان پرداخت می‌شود، باید به صورت عادلانه در سطح کشور توزیع شود.

در مورد مراقبت‌های تسکینی و حمایتی (که خوشبختانه برنامه آن تدوین شده و در آینده‌ای نزدیک، در بسیاری از استان‌ها به صورت اجرایی درخواهد آمد) نیز باید گفت این مراقبت‌ها برای همه بیماران مبتلا به سرطان، فارغ از نوع و مرحله بیماری نیاز است و ناظر بر بهبود کیفیت زندگی افراد مبتلاست. بسیاری از بررسی‌های انجام‌شده نشان داده‌اند با بهبود کیفیت زندگی افراد از طریق مراقبت‌های روانشناختی و همچنین مراقبت‌های تغذیه‌ای و پرستاری، نه‌تنها کیفیت زندگی افراد بهتر می‌شود، بلکه کمیت زندگی و طول عمر بیماران نیز افزایش پیدا می‌کند. براساس بررسی‌های انجام‌شده، بهترین شیوه ارایه این خدمات، ترکیبی از خدمات بیمارستانی و خدمات در منزل است.

از دیگر برنامه‌های وزارت بهداشت، تدوین منشور اخلاقی سرطان از جمله در زمینه‌های تشخیصی و درمانی و مواجهه با بیماران مبتلا به سرطان است. همچنین تلاش خواهد شد از ظرفیت خیریه‌ها و سازمان‌های مردم‌نهاد در برنامه‌های بهبود آگاهی عمومی و حمایت علمی و ساختاریافته از بیماران مبتلا به سرطان استفاده شود.

 *مدیر برنامه ملی کنترل سرطان

شرق