سایه سرطان‌زای سبک زندگی غربی
شهروندان:
سرطان همه ناقوس‌ها را به صدا درآورده و همچنان مهمان ناخوانده‌ای است که فرایند مستمری را در پیش گرفته است. این مهمان ناخوانده چنان جای پایش را در زندگی انسان‌هایی با سبک زندگی نادرست محکم کرده که رهایی از آن نیازمند عزم جدی و گام‌هایی استوار است.
در گفت‌وگو با پروفسور محمد اسماعیل اکبری چهره علمی کشور و رئیس مرکز تحقیقات سرطان بیماری کشنده قرن را از زوایای گوناگون زیر ذره‌بین قرار دادیم.
- آیا معتقدید که سرطان ایستادن روی لبه پرتگاه است؟
در تعریف فلسفی، سرطان به معنی خروج از تعادل حیات است و هر خروجی از تعادل امکان بازگشت دارد بنابراین سرطان لبه پرتگاه نبوده و بیماران محکوم به فنا نیستند زیرا وقتی از حالت تعادل خارج می‌شویم می‌توانیم دوباره به تعادل برگردیم. اما در تعریف فیزیکی سرطان باید گفت،رشد بی‌رویه سلول‌ها که از فرماندهی بدن تبعیت نمی‌کنند ایجاد سرطان می‌کند به عبارتی بدن با ژن‌هایی که در اختیار دارد کاری می‌کند که سلول‌ها در زمان لازم خودکشی یا آپاپتوز کنند.زمان خودکشی سلول‌ها را ژن‌های ۵۳P صادر می‌کنند. این ژن‌ها به سلول فرمان می‌دهند عمرشان تمام شده و باید خودکشی کنند گاهی این فرمان‌ها کارایی ندارد و سلول به فرمان‌های ژن توجهی نمی‌کند گاهی هم ژن‌های مربوطه منحرف شده و تغییر ماهیت می‌دهند بنابراین سلول همچنان تکثیر شده و خودکشی نکرده و سلول‌های سرطان ایجاد می‌کند.
- کدام عوامل به عنوان محرک ایجاد سلول‌های سرطانی شناخته شده هستند؟
عوامل محرک ایجاد سرطان متغیر‌های بد و نامناسبی هستند که معمولاً توسط بشر ایجاد می‌شوند. از جمله این عوامل شرایط وخیم آب و هوا، فضا و محیط زندگی، دخانیات، نوع تغذیه، استرس، افکار مخرب و همه رفتار‌هایی است که به عنوان عامل خطر موتاسیون در ژن‌ها ایجاد می‌کند.
بطور طبیعی در روز چند بار سلول سرطانی در بدن انسان پیدا می‌شود ولی همه انسان‌ها سرطان نمی‌گیرند زیرا بدن با این سلول‌های سرطانی مقابله کرده و سعی می‌کند وضعیت را به حالت تعادل برگرداند اما گاهی بدن توانایی‌اش را در اثر ضعف سیستم ایمنی و عوامل خطر محیطی از دست می‌دهد و اینجاست که سرطان بروز پیدا می‌کند.
- آمار مبتلایان به سرطان در کشور چه اندازه است و این رقم در مقایسه با کشورهای غربی چگونه است؟
بطور متوسط سالانه حدود ۸۵ هزار بیمار جدید سرطانی در کشور گزارش می‌شود که تقریباً پراکنش بیماری در بین هر دو جنس مرد و زن یکسان است به عبارتی مردان ۵/۵۵ درصد و زنان ۵/۴۴درصد مبتلایان به سرطان را تشکیل می‌دهند. میزان رقم سرطان در کشور حدود ۱۳۲ مرد در ۱۰۰هزار مرد ایرانی و ۱۲۳ زن در هر ۱۰۰هزار زن ایرانی است این میزان حدود یک پنجم کشورهای غربی است در واقع کشورهای غربی و اروپایی ۵ برابر بیشتر مبتلا به سرطان می‌شوند و این مسأله به دو عامل مهم مربوط می‌شود. یکی از این عوامل سن است. سن مهم‌ترین ریسک فاکتور سرطان بوده و در کل باید گفت سرطان مربوط به سن بالا است چون امید به زندگی در کشورهای غربی بالاتر است بنابراین میزان رقم سرطان هم بالاتر می‌رود. سازمان ملل متحد ثابت کرده، سن به تنهایی ۷۰درصد علت افزایش تعداد سرطان است. عامل بعدی عوامل خطر است.
در گذشته همه عوامل خطر در کشورهای غربی بیشتر از کشورهای شرقی بوده است به عنوان مثال مصرف الکل، دخانیات، زندگی صنعتی، تحرک کم، رژیم غذایی نامناسب و استفاده از فست‌فود، به سرعت غذا خوردن، وقت نگذاشتن برای خوردن غذا و طی نشدن پروسه طبیعی برای طبخ غذا که جزو رفتار‌های سبک زندگی غربی است منجر به شیوع بیشتر سرطان در کشورهای غربی شده است، متأسفانه امروزه کشور ما جا پای کشورهای غربی گذاشته و با انتخاب سبک زندگی ناسالم در معرض خطرات بیشتری قرار گرفته است. با توجه به این‌که سن، فاکتور ثابتی است و نمی‌توان این عامل خطر را حذف کرد و همیشه تاریخ وجود خواهد داشت بنابراین لازم است روی عامل خطرات محیطی تمرکز کنیم.
ورزش، آب، غذا، شرایط روانی و بیماری‌ها از جمله این عوامل محیطی هستند که باید مورد توجه ویژه‌ای قرار گیرند. اتفاقی که افتاده این است که دنیای غرب که بدترین وضعیت را داشته یادگرفته و توانسته این وضعیت را کنترل کند و روند روبه رشد سرطان در این کشورها کند شده است و نزدیک به ۳۰ سال است که روند رو به رشد وحشتناک سرطانی ندارند حتی در برخی موارد در ۲۰ سال گذشته افول بیماران را داشته‌اند اما در کشورهای جهان سوم مانند ایران در ۲۰ سال گذشته این روند رو به رشد و در حال افزایش است. این مسأله نقطه خطری است که باید از تجربه کشورهای غربی برای اصلاح امور و پیشگیری از بروز سرطان استفاده کرد.
- با توجه به این که یکی از عوامل ابتلا به سرطان آلاینده‌های محیطی هستند خانواده‌ها باید چه سبک‌هایی را بکار گیرند تا از بروز سرطان جلوگیری شود؟
ما هیچ کاری را موفق نمی‌شویم در جامعه پیاده کنیم مگر این‌که مردم توانمند شوند اگر مردم یاد نگیرند چه کاری را انجام دهند هیچ گاه موفق نخواهند شد.خداوند در قرآن می‌فرماید: «هیچ قومی را خداوند تغییر موقعیت نمی‌دهد مگر آن قوم خودشان بخواهند کاری انجام دهند.» بنابراین این مسأله بسیار جدی است که مردم در قالب خانواده، محیط‌های کاری و جامعه چه اقداماتی را انجام دهند. در گام نخست باید توانمندی لازم برای مقابله با عوامل خطر سلامتی را بشناسند زیرا اگر عوامل خطر شناخته شوند نحوه توانمندی مردم روشن خواهد شد.یکی از فاکتورهای اساسی که به عنوان عامل خطر در بروز بیماری‌های غیرواگیر مزمن وجود دارد مشکلات عصبی و روانی است که در اصطلاح علمی روانی – اجتماعی شناخته می‌شوند. در واقع اگر چارچوب درستی را برای مسائل روانی – اجتماعی رعایت کنیم، عوامل خطرآفرین را حذف کرده‌ایم.
عوامل روانی – اجتماعی گاهی بیشتر از تغذیه نقش دارند دسته بندی این عوامل سخت است برای مثال در خانواده تکلیف اعضای آن باید روشن شود در غیر این‌صورت مهم‌ترین مؤلفه روانی که در مبتلایان به سرطان پستان مشاهده می‌شود از بین رفتن جایگاه اجتماعی زنان و مادرانی بود که در خانواده حرمتی نداشتند، از این‌رو حریم‌های اجتماعی یکی از مهم‌ترین مؤلفه‌های عامل خطر تلقی می‌شوند. به عنوان یک متخصص پیشنهاد می‌کنم آسان‌ترین راه برای رسیدن به روان و امور اجتماعی سالم توجه به مسائل مذهبی است.
در دنیا این مسأله ابتدا با موضوع انسان دوستی مطرح شد که اخلاق را قانونمند کردند ولی وقتی به نتیجه دلخواه نرسیدند به مذهب تمایل پیدا کردند زیرا شاخص‌های مذهبی نه تنها برونی بلکه درونی هستند و در دنیا مورد توجه ویژه قرار گرفته است. بدترین عامل خطر که در زنان مبتلا به سرطان پستان مشاهده شد، پشتیبانی نکردن همسر بود. مبتلایان به سرطان مشکلات اجتماعی زیادی داشتند برای مثال، مادر در خانواده حرمتش را از دست می‌دهد و در زنان جوان پشتیبانی نکردن همسران عامل دیگری بود در واقع ابراز نکردن محبت و دوست داشتن، بدترین و بیشترین لطمه را به زنان وارد می‌کند.
- نخستین اقدامی که باید بعد از ابتلا به سرطان انجام داد چیست و خانواده و اطرافیان چقدر در حمایت از بیمار نقش دارند؟
شرط نخست، توانمند شدن بیماران است یعنی ابتدا باید علم دقیقی نسبت به سرطان پیدا کنند و فکر نکنند سرطان مرگ است یا این‌که بیماری مهمی نیست و برطرف می‌شود. مهم‌ترین مؤلفه‌ای که در زندگی سرطانی‌ها دیده می‌شود نداشتن جایگاه اجتماعی و به هم خوردن این جایگاه است.در برخورد با بیماران سرطانی به اجبار از شیمی درمانی استفاده می‌شود در نتیجه موهای سر بیمار ریزش پیدا می‌کند در بین بیماران دیده‌ام زن جوانی که موهای سرش ریخته شده در کنار همسرش ایستاده و عکس‌های خانوادگی گرفته‌اند که نشان می‌دهد این زن و شوهر سرطان را به عنوان یک وضعیت جدید پیش آمده تلقی کرده و از کنار هم بودن لذت می‌برند اما در مقابل بیمار دیگری هم وجود دارد که حتی در خواب کلاه گیس بر سر می‌گذارد زیرا همسرش اجازه نمی‌دهد آن را بردارد یا خواهر جوانی که بخاطر همدردی با خواهرش موهای سرش را می‌تراشد احساس خوبی به بیماران می‌دهند، این همدردی های خانوادگی که واقعاً بین اعضای خانواده حاصل می‌شود بالاترین پشتوانه معنویت برای مبتلایان به سرطان است.
در برخورد با سرطان ابتدا باید با علم و برخورد واقعی با آن مواجه شد و سپس بدون دلسوزی از فرد بیمار پشتیبانی کنند پشتیبانی همان مسئولیت پذیری است، مثلاً این‌که چه کاری برای لذت بردن مادر و همسر از زندگی انجام شود.واقعیت این است که در همه تحقیقات دنیا ثابت شده آسان‌ترین روش، معنویت‌گرایی است. اگر قبول کنیم این چیزی است که اتفاق افتاده و از سوی خداوند بوده است و فرصتی به‌دست آمده تا به دیگران کمک کنیم و احساس دین کرده و رابطه بهتری با خدا که قدرت لایزال است، داشته باشیم کمک بیشتری به بیماران سرطانی خواهد کرد.
- با توجه به این‌که مسائل دینی و مذهبی در کشور ما از جایگاه ویژه‌ای برخوردار است معنویت‌گرایی در کشور ما بیشتر است یا در کشورهای غربی؟
به یقین که پشتوانه دینی در کشور ما قدرتمند‌تر است ولی متأسفانه نحوه استفاده از آن بسیار ضعیف است و هرچند که کشورهای غربی از پشتوانه ضعیفی از نظر معنویت‌گرایی برخوردارند ولی استفاده بهتر و کلاسیک تری دارند به همین خاطر می‌خواهم متخصصان حوزه دین کمک بیشتری به حوزه سلامت داشته باشند و نسبت به حوزه سلامت احساس تکلیف کنند و این نیازمند روحانیونی است که وارد سیستم سلامت شوند و آموزش‌های لازم را به مردم ارائه دهند.
- چرا سرطان پستان در زنان و سرطان معده در مردان شایع‌تر است؟
سرطان پستان یکی از سرطان‌های وابسته به هورمون‌های جنسی استروژن و پروژسترون است و در همه جای دنیا نخستین و شایع‌ترین سرطان زنان است. سرطان معده را یک بیماری اجتماعی می‌دانیم یعنی اگر یکسری شاخص‌ها در جامعه وجود داشته باشد انسان کمتر سرطان معده می‌گیرد یا اصلاً نمی‌گیرد. یکی از این مؤلفه‌ها، مصرف آب سالم است؛ همچنین دخانیات مانند قلیان،تریاک و سیگار که مصرف‌شان روند رو به رشدی دارد و باعث سرطان معده می‌شود. تریاک ریسک فاکتور سرطان روده، معده، کولون و رکتوم است. بنابراین سرطان چون یک بیماری اجتماعی است نوع غذا مانند چربی حیوانی مانده و اسید چرب اشباع شده یا ترانس که سرطان زا هستند و در غذاهای فست فودی مجدداً استفاده می‌شوند، سرطان زایی بیشتری دارند و منجر به سرطان معده می‌شوند.
- استفاده از هورمون درمانی برای به تأخیر انداختن دوران یائسگی در بروز سرطان مؤثر است؟
هر نوع مداخله هورمونی خطرآفرین بوده و مصرف هورمون‌ها یکی از عوامل بروز سرطان پستان است. استفاده از هورمون‌ها یا هورمون جایگزین در دوران یائسگی پذیرفته شده نیست اما در موارد خاصی ممکن است بیمار در صورت استفاده نکردن از هورمون دچار مشکلات زیادی شود که با نظر پزشک مانعی ندارد. در کشور ما کمی بیش از همه اروپا هورمون مصرف می‌کنند بنابراین مشخص است که هورمون‌ها به‌صورت شاخص‌های غیر علمی استفاده می‌شود به عنوان مثال مصرف هورمون برای بیماران پوستی در ایران بسیار شایع است. برخی از متخصصان برای زیباسازی و جوان کردن پوست از هورمون‌هایی استفاده می‌کنند که خطرآفرین هستند.
- نخستین نشانه سرطان چیست و چگونه می‌توان با تشخیص بموقع روند پیشرفت بیماری را کم کرده و مداخلات درمانی را زودتر انجام داد؟
بطور کلی باید گفت هیچ گونه تست یا آزمایش خون و علامت کلینیکی که بتوان سرطان را پیش از موقع تشخیص داد وجود ندارد. این اواخر مشاهده می‌شود از تومورمارکر برای چک کردن سرطان استفاده می‌شود که روشی غیرعلمی و صددرصد غلط است که هزینه و اضطراب بالایی دارد اما یکسری نشانه‌ها وجود دارد که لازم است همه افراد از آن‌ها آگاهی داشته باشند و کنترل کنند.این نشانه‌ها برای افراد بالغ ۳۰ تا ۶۰ سال است.
لاغر شدن غیر طبیعی (صدها دلیل خوش خیم برای لاغری وجود دارد اما اگر فردی غذا بخورد ولی همچنان لاغر شود باید بداند غذا در جایی مصرف می‌شود)، کم اشتهایی مفرط و طولانی مدت که معمولاً در مردان ایجاد می‌شود. اگر مردان بالغ بالای ۵۰ سال کم اشتها شوند و حوصله غذا خوردن نداشته باشند باید این علامت را جدی بگیرند، تغییر رنگ مدفوع و ادرار؛ ادرار خونی و مدفوع خونی و رنگ روشن، تیره یا سیاه آن از نشانه‌های جدی سرطان است، پیدا کردن ندول‌ها و غده‌ها در برخی از ارگان‌های بدن؛گاهی این غده‌ها در زیر گلو قابل لمس هستند که باید به پزشک مراجعه شود.
بسیاری از غده‌هایی که در تیروئید است یا توده‌هایی که در پستان ایجاد می‌شوند و غیر از توده ترشح خونی زیادی دارند بطوری‌که لباس مریض را آلوده می‌کنند از نشانه‌های خطر سرطان سینه است. ترشحات خونی در واژن، لکه بینی‌های غیر طبیعی بویژه بعد از سن یائسگی نیازمند مطالعه دقیق است و پیدا شدن خال‌هایی در پوست بدن و بزرگ شدن و زخمی شدن خال‌ها.
- به سرطان سینه در مردان کمتر توجه می‌شود، نشانه‌های این نوع سرطان چیست؟
سرطان سینه مردان در کشور آمار کمی ندارد و حدود دو برابر دنیا سرطان سینه مردان گزارش شده است. این سرطان ۸/۲ درصد از سرطان‌های سینه را در ایران تشکیل می‌دهد که این میزان در دنیا حدود یک درصد مردان جوان است.مردهای جوان و نوجوانان پسر ممکن است معمولاً به‌خاطر نوع غذایی که می‌خورند سینه‌هایشان بزرگ شود که طبیعی بوده و سرطان نیست. در سن رشد نیز سینه‌ها بزرگ می‌شوند که بزرگ شدن خوش خیم پستان است و سرطان نیست.
برخی از افراد متأسفانه برای زیبایی اندام از هورمون‌هایی استفاده می‌کنند که کار اشتباهی است و عده‌ای از مردان مسن نیز از داروهای قلبی و فشار خون استفاده می‌کنند که این داروها باعث بزرگ شدن پستان می‌شوند و هیچ ارتباطی با سرطان ندارند اما اگر شخصی این نشانه‌ها را ندارد و بالای ۵۰ سال سن دارد وجود هرگونه توده سفت و کوچک و نوک پستان چسبیده را باید جدی گرفت اگر پوست از خط وسط منحرف و کج شده باید به پزشک مراجعه کرد.
- سرطان پروستات چه علائم خاصی دارد تا قبل از عود کردن بیماری نسبت به درمان آن اقدام شود؟
به طور قطع نشانه خاصی که بیمار با مشاهده آن بتواند جلوی بیماری را بگیرد وجود ندارد اما در زمینه تشخیص زود هنگام، یکی از علائم تغییر در عادات ادراری است البته این تغییر عادات ادراری تقریباً در همه افراد مسن وجود دارد اما در هر حال این نشانه باید در مردان مسن جدی گرفته شود و برای تشخیص اختلاف بین تغییر عادات ادراری و سرطان پروستات به پزشک مراجعه شود.
- امروزه در بخش کشاورزی برخی از میوه‌ها و سبزیجات را اصلاح ژنتیکی می‌کنند تا کیفیت و میزان تولید را بالا ببرند این نوع تغییر ژنتیکی می‌تواند در بروز سرطان نقش داشته باشد؟
اصلاح ژنتیکی که در کشاورزی به آن تراریخته گفته می‌شود اگر استانداردهای علمی در فرآیند تولید محصولات کشاورزی رعایت شود عاملی در بروز سرطان نخواهند بود.شاخص‌های استاندارد را وزارت کشاورزی و سازمان فائو تعریف کرده است و تولید هر نوع محصول کشاورزی مستلزم تبعیت از این شاخص‌های استاندارد است.
- در طول یک دهه اخیر با افزایش پارازیت‌ها و امواج الکترومغناطیس شعارهایی به گوش می‌رسد که این امواج باعث ایجاد سلول‌های سرطانی می‌شوند این را تأیید می‌کنید؟
سازمان بهداشت جهانی بعد از ۱۰ سال تحقیق و پژوهش در ماه اکتبر سال گذشته اعلام کرد؛ آلودگی هوا سرطان زا است.در تحقیقی که در کشور انجام گرفت نشان داده شد،افرادی که در چهارراه‌های سطح شهر زندگی و فعالیت می‌کردند بیان ژن هایشان عوض شده بود این امر بیانگر این است که آلودگی هوا در تغییر بیان ژن‌ها و سرطان نقش دارد.اگرچه در چند سال گذشته آلودگی هوا با گاز منواکسیدکربن شناخته شده بود ولی با ورود بنزین بدون سرب متغیر‌های آلاینده هوا تغییر کرد و ذرات معلق هوا و ریزآلاینده‌ها بخش مهمی از آلودگی هوا را تشکیل می‌دهند.
سوخت‌های غیراستاندارد اتومبیل‌ها و نیروگاه‌ها عوامل اصلی در آلودگی هوا محسوب می‌شوند.همچنین مطالعات سال ۸۰ نشان داد پدیده آلودگی درون خانه‌ای در روستا‌ها بواسطه داشتن تنور و پخت و پز در خانه روستائیان وجود دارد، با توجه به این‌که پنجمین علت مرگ و میر در کشور ما را بیماری‌های ریوی تشکیل می‌دهد نکته جالب این بود که مبتلا به آن جامعه روستایی بودند و بخاطر آلودگی درون خانه‌ای در معرض بیماری‌های ریوی قرار داشتند. اما درباره اثرات پارازیت‌ها،هرگز ثابت نشده است که پارازیت‌ها یا الکترومگنتیک‌ها و امواج الکترومغناطیسی سرطان زا هستند هر چند عوارض دیگر عصبی دارند و کورتکس مغز را تحریک می‌کنند، اما امواج سرطان زا امواج یونیزاسیون را تشکیل می‌دهند.
بنابراین تاکنون در هیچ منبع علمی ثابت نشده است که امواج الکترومغناطیس ایجاد سرطان می‌کنند.همچنین دکل‌های مخابراتی و امکانات خدماتی مرتبط با این امواج سرطان زا نیستند هر چند این امواج خطرات دیگری دارند ولی اثرات سرطان زایی ندارند.
فریبا خان‌احمدی
ایران
