تاریخ انتشار : شنبه ۳ اسفند ۱۳۹۲ زمان انتشار : ۲۳:۳۶

شهروندان:
اهدای خون به عنوان سنتی حسنه در بین ایرانیان از 40 سال گذشته که سازمان ملی انتقال خون راه‌اندازی شد، رواج پیدا کرد. به‌طوری که امروز کشور ما یکی از بالاترین شاخص‌های اهدای خون در دنیا را به خود اختصاص داده است.

 در حالی که امروزه دنیا به طب بدون انتقال خون می‌اندیشد، در کشور ما خونی که با هدف نجات جان انسانی اهدا می‌شود، به عنوان دم‌دستی‌ترین ابزار پزشکان مورد استفاده قرار می‌گیرد.

مصرف بدون مدیریت و بی‌رویه خون در کشور توسط جامعه پزشکی در بیمارستان‌ها، ایران را از رسیدن به دستاوردهای روز دنیا از تولید دارو و پلاسما توسط خون‌های اهدایی محروم کرده اگرچه اکنون تجهیزات تأمین خون مورد نیاز بیمار بدون عوارض جانبی نیز از جمله چالش‌های حوزه سلامت کشور است. پیرامون این موضوع با دکتر علی اکبر‌پور فتح‌الله مدیر عامل سازمان انتقال خون کشور به گفت‌و‌گو نشسته‌ایم که می‌خوانید.

•  وضعیت سازمان انتقال خون را چگونه ارزیابی می‌کنید؟

کشور ما وضعیت بی‌نظیری در زمینه خون و فرآورده‌های خونی نسبت به کشورهای در حال توسعه دارد. شاید بدون اغراق بتوان گفت بسیاری از شاخص‌های ما در زمینه خون و فرآورده‌های خونی قابل رقابت با کشورهای توسعه یافته است. این مهم در سایه بنیانی محکم و قوی است که از ابتدا بنا گذاشته شده است. کشور ما انتقال خون ملی دارد و در حال پشت سر گذاشتن چهلمین سال این اتفاق مهم است. این موضوع توانسته بستر مناسبی را فراهم کند.

امروز در بسیاری از کشورهای در حال توسعه یکی از آرزو‌ها داشتن انتقال خون ملی است در حالی که یکی از چالش‌ها و مشکلات بسیاری از کشور‌ها نداشتن مرکز سازمان یافته با موضوع انتقال خون است. به این دلیل سازمان بهداشت جهانی تلاش می‌کند فرهنگ‌سازی کند و به نوعی کشورها را وادار کند تا به سمت داشتن سازمان انتقال خون حرکت کنند از سویی پیگیر تفکیک بیمارستانی تهیه خون باشند تا خون و فرآورده‌های آن را با نظارت دقیق و کیفیت مناسب با استاندارد لازم فراهم کند.

• در حال حاضر در زمینه شاخص‌های انتقال خون در چه سطحی قرار داریم؟

ایران، دستاوردهایی در زمینه انتقال خون دارد که شاید در بسیاری از کشورها وجود نداشته باشد. به عنوان مثال سال گذشته حدود یک میلیون و ۱۰۰ هزار واحد خون اهدایی در کشور به ثبت رسید. از طرفی شاخص اهدای خون در کشور ما ۲۷ واحد به ازای‌ هر هزار نفر جمعیت است، در حالی که در کشورهای در حال توسعه این شاخص حدود ۸ تا ۱۲ واحد به ازای هر هزار نفر و در برخی کشورها حتی پایین‌تر است.

کیفیت مراجعه‌کنندگان هم یکی دیگر از شاخص‌های این حوزه به شمار می‌آید، در حال حاضر شاخص اهدای ‌مستمر در کشور ۵۲ درصد است. به این معنا که این تعداد حداقل دو بار در سال خون هدیه می‌کنند. این شاخص در بین کشورهای در حال توسعه بی‌نظیر است.

در زمینه آزمایش‌های مرتبط با سلامت خون، ایران در میان کشور‌های در حال توسعه کشور پیشرو بوده است. در حال حاضر روی تک تک نمونه‌های خونی ۴ تست اجباری دنیا را انجام می‌دهیم. همچنین از سیستم اتوماسیون دستگاهی برای تست‌ها استفاده می‌شود. تست‌هایی که انجام می‌شود براساس آخرین استاندارد‌های دنیا است. یعنی علاوه بر سنجش آنتی بادی، آنتی ژن هم سنجیده می‌شود. در توضیح بیشتر باید گفت زمانی که ویروس وارد بدن می‌شود در بدن تکثیر می‌شود بعد از آن آنتی ژن را آزاد می‌کند و بعد از آن آنتی بادی ساخته می‌شود که این سنجش آنتی ژن زمان تشخیص را از زمان بدو ورود به حدود ۲۳ روز می‌رساند، که این موضوع دستاورد بسیار خوبی در این زمینه است.

کیت‌هایی که استفاده می‌شود نیز براساس آخرین استاندارد‌های بین‌المللی است به گونه‌ای که از حساسیت بسیار بالایی برخوردار هستند و همگی حساسیت بالای ۹۹/۹ دارند.

• از آنجایی که سازمان انتقال خون فقط وظیفه تهیه و تأمین خون و فرآورده‌های خونی را برعهده دارد، مشکل اصلی این سازمان چیست؟

آنچه به عنوان طب انتقال خون مطرح است دو بخش کاملاً جداگانه دارد بخش نخست تهیه فرآورده‌های خونی که معمولاً در حوزه سازمان انتقال خون است و بخش دیگر، موضوع مصرف خون است که سازمان در آن هیچ نقشی ندارد. مصرف خون این روزها بزرگترین معضل موجود در انتقال خون به شمار می‌آید به‌طوری که در بحث بیمارستانی مصرف خون و فرآورده‌های خونی، با چالش‌های جدی مواجه هستیم. آنچه امروز در دنیا مطرح است بحث مصرف خون اتو(خون خودی) است.به این معنی که در حال حاضر این امکان در دنیا به وجود آمده است که در اعمال جراحی از خون خود بیمار برای تأمین نیاز خونی در حین عمل استفاده کنیم و لزومی ندارد برای هر مورد مصرف خون به سراغ خون دیگران برویم.

امروز در دنیا، نسبت مصرف خون اتو (خودی) نسبت به آلو (خونی که از دیگران گرفته می‌شود) مطرح است، در کشورهای پیشرفته این شاخص حدود ۱۰ درصد است، این در حالی است که به جرأت می‌توان گفت سهم ما در این زمینه بسیار ناچیز است به‌طوری که شاخص مصرف خون خودی در کشور ما کمتر از یک درصد نیاز خونی است.

• دلیل این موضوع چیست؟ زمانی که می‌توان از خون خود فرد نیاز او را تأمین کرد چرا به سراغ خون دیگری می‌رویم؟

دلیل آن این است که در حال حاضر خون در اختیار همه بیمارستان‌ها قرار دارد، بنابراین نیازی نیست به دنبال فرآیند انتقال خون خودی باشند که هزینه‌بر است.

روش رایج دنیا در تأمین خون مورد نیاز بیمار این است که پیش از عمل ۲ واحد خون از بیمار گرفته می‌شود تا در صورت لزوم از خون خود فرد به وی در حین عمل جراحی تزریق شود. این فرآیند به راحتی با مدیریت درست امکان پذیر است، اما در کشور ما به دلیل این‌که خون به صورت رایگان در اختیار مراکز درمانی قرار می‌گیرد تمایلی به حرکت به سمت انتقال خون اتو(خودی) ندارند.

موضوع دیگری که در دنیا مطرح است جمع‌آوری خون بیمار حین عمل جراحی و بازگرداندن آن به بدن بیمار است که از طریق دستگاه‌های <بلاک ساندژ> امکان پذیر است. براساس این روش دستگاه به صورت خودکار خون خود بیمار را دریافت می‌کند و به بدن بازمی‌گرداند. گرچه این فرآیند بسیار هزینه‌بر و بیمارستان‌ها تمایلی به اجرایی کردن آن ندارند. موضوع جدی در این زمینه بحث اقتصاد انتقال خون است. زمانی که خون به صورت رایگان در اختیار مراکز درمانی قرار می‌گیرد هیچ کس به دنبال راهکار دیگری برای تأمین خون مورد نیاز نخواهد رفت.

موضوع اطلاع‌رسانی به بیمار جزو مباحث روز دنیا است. باید هر واحد خونی که در بیمارستان‌ها تزریق می‌شود، درباره فواید و ضرر‌های آن به بیمار اطلاع‌رسانی شود. به تازگی دستورالعملی از سوی سازمان بهداشت جهانی برای تزریق خون و فرآورده‌های خونی به مراکز درمانی ابلاغ شده که بشدت محافظه‌کارانه است. در این دستور‌العمل ۱۰ بندی به همه جوانب توجه و درباره همه زوایای تزریق خون اطلاع‌رسانی شده است علاوه بر آن در پایان این دستور‌العمل آمده است زمانی که می‌خواهید خون تزریق کنید فکر کنید فرزند خودتان گیرنده خون است. این‌که اگر فرزند خودتان بود این خون را تزریق می‌کردید یا خیر. بنابراین این موضوع نشاندهنده این است که تزریق خون همیشه مفید نیست و می‌توان به جای انتخاب تزریق خون دیگری راه‌های دیگری را که هم به نفع بیمار است و هم به نفع اقتصاد انتقال خون و بیمارستان، تجربه کرد.

متأسفانه در کشور ما تزریق خون نخستین انتخاب بسیاری از پزشکان است. در حالی که تزریق خون باید آخرین انتخاب باشد. این فرهنگ‌سازی از سالیان پیش در کشور ایجاد شده که اهدای خون، اهدای زندگی است بنابراین این شعار باید به واقعیت نزدیک شود و واقعاً نجات یک زندگی باشد. زمانی که پزشک راه‌های دیگری برای نجات بیمار در دست دارد نباید از تزریق خون استفاده کند. به گفته یکی از بزرگان طب انتقال خون،‌ انتقال خون یک ازدواج است که اگر در مسیر خود باشد نجاتبخش و ارزشمند است در غیر این صورت زندگی افراد را به مخاطره می‌اندازد. متأسفانه در این زمینه کشور ما با مشکلات جدی روبه‌روست.

• آنچه از صحبت‌های شما دریافت می‌شود این است که نقش پزشکان در این عرصه پررنگ است. چرا در این زمینه آموزش یا فرهنگ‌سازی مناسب برای پزشکان وجود ندارد؟

متأسفانه در برنامه آموزشی پزشکان ما آموزش طب انتقال خون دیده نشده است، حتی در آموزش پرستاران ما این موضوع نادیده گرفته شده است. به‌طوری که ما در حال حاضر در کشور متخصص انتقال خون نداریم در حالی که بخش دوم انتقال خون در بیمارستانی انجام می‌شود که فاقد متخصص انتقال خون است. باید سرویس انتقال خون بیمارستانی را راه‌اندازی کنیم، برنامه انتقال خون خودی را طراحی و مدیریت خون بیمار را پیگیری کنیم.

امروز در جهان «طب بدون انتقال خون» مطرح است بدین معنا که هنر پزشک این است که وارد اتاق عمل شود و از خون استفاده نکند. این موضوع امکان‌پذیر است به‌طوری که اخیراً یازدهمین عمل جراحی پیوند ریه در جهان بدون استفاده از خون دیگری انجام شده است. بنابراین نیاز است در نظام سلامت به موضوع آموزش در زمینه انتقال خون توجه بیشتری کنیم.

• چه راهکاری برای مدیریت درست خون پیشنهاد می‌کنید؟

یکی از وظایفی که سازمان انتقال خون باید در دستور کار خود قرار دهد، فرهنگ‌سازی استفاده از خون است. از سویی معاونت آموزشی وزارت بهداشت باید پیگیر تربیت نیروی متخصص در زمینه طب انتقال خون باشد. بیمارستانی که مصرف خون بالایی دارد باید یک متخصص طب انتقال خون داشته باشد. بنابراین تربیت و حضور نیروی متخصص در این زمینه راهکار مناسبی برای مدیریت درست خون در بیمارستان خواهد بود.

یکی دیگر از بحث‌های مهم که باید تدبیر شود بحث اقتصاد انتقال خون است. امروزه به دلیل کمبود منابع مالی و افزایش هزینه‌ها نمی‌توانیم در بسیاری از فرآیند‌های جدید انتقال خون ورود کنیم. در حالی که این فرآیند‌های نو به بیماران کمک شایانی می‌کند، اگرچه در ظاهر هزینه بر است. به عنوان مثال تهیه پلاکت در کشور ما جزو ‌روش‌های منسوخ در دنیاست. برای تهیه یک دوز درمانی پلاکت در ایران از ۵ فرد خونگیری می‌شود و پلاکتی که برای یک دوز درمانی لازم است از این ۵ واحد خون استخراج می‌شود و این یعنی یک بحران برای بیمار، زیرا فرد در این زمان با ۵ پلاسمای متفاوت مجاور می‌شود.

عوارض و گرفتاری‌هایی که پلاکت در این روش به دنبال دارد، بسیار بالاست. به عبارتی ریسک استفاده از روش‌های سنتی ۵ برابر تهیه پلاکت به روش مدرن است. به این دلیل که ایمنی بدن فرد در معرض ۵ پلاسمای متفاوت از ۵ نفر قرار می‌گیرد. هر چند تهیه پلاکت از روش‌های مدرن برای هر واحد درمانی ۷۰۰ هزار تومان هزینه به بار می‌آورد، اما این هزینه هم برای بیمار کارآیی بیشتری دارد و هم به نفع سازمان‌های بیمه‌گر است.

• در صورت رایج شدن روش‌هایی که توضیح دادید برای تأمین خون مورد نیاز بیماران یا طب بدون انتقال خون چه برنامه‌ای برای خون‌های اهدایی دارید؟

ادبیات ما در انتقال خون، این است که خون سالم، خونی است که مصرف شود. با این حال باید توجه داشت که جامعه ما به سمت سالمندی می‌رود بنابراین مصرف خون و فرآورده خونی در آینده افزایش پیدا می‌کند. با سالمند شدن جامعه ریتم افزایش سرطان‌ها در دهه‌های ۴۰، ۵۰ و ۶۰ بسیار بالا خواهد بود از این رو نیاز به خون نیز بالا می‌رود و یکی از مشکلاتی که با آن روبه‌رو خواهیم بود دست یافتن به مغز استخوان است که وابسته به خون و فرآورده‌های خونی است.

از طرفی جامعه سالمند جمعیت اهدا‌کننده را تحت تأثیر قرار می‌دهد و بی‌تردید در دهه‌های آینده نمی‌توان این شاخص‌های اهدای خون را داشت. بنابراین ما نگران وضعیت موجود هستیم و تعهدی که به اهدا‌کننده داده ایم، چرا که او خونش را با انگیزه نجات فرد داده است. بنابراین ضروری است پزشکان در زمینه مدیریت درست خون آموزش ببینند.

فاطمه احمدزاده

ایران