هنوز ۹۰درصد تالاب هامون بی‌آب است
شهروندان:
اگر تالاب هامون احیا شود سیستان احیا خواهد شد، چون تالاب هم هوا را تلطیف می‌کند، هم مشکل آلودگی‌های مختلف و به خصوص ریزگردها را در این منطقه حل می‌کند. اینها را خسرو افسری مدیرکل حفاظت محیط‌زیست استان سیستان‌وبلوچستان در گفت‌وگو با خبرنگار ما می‌گوید.
افسری از سال ۸۹ تاکنون مدیر کل محیط‌زیست این استان است و معصومه ابتکار پس از انتخاب به‌عنوان رییس این سازمان او را در سمت خود ابقا کرد. او خود متولد منطقه سیستان و بزرگ‌شده شهر زابل است و پیش از این به‌عنوان معاون محیط طبیعی این نهاد مشغول به کار بود.
افسری همچنین دارای مدرک تحصیلی مهندسی کشاورزی گرایش زراعت و اصلاح نباتات است که حدود ۲۵سال سابقه حضور در سازمان حفاظت محیط‌زیست را دارد. در سفر به سیستان‌وبلوچستان و شهر زاهدان در رابطه با حال و روز کنونی تالاب هامون و آینده‌ای که پیش‌روی این پهنه آبی مهم در مرز ایران و افغانستان است با او گفت‌وگو کرده‌ایم.
- آقای افسری! چه اتفاقی افتاد که هامون پس از سال‌ها خشکسالی نجات پیدا کرد و دوباره آب به آن رسیده است، این اتفاق محصول چه فرآیندی بوده، دیپلماسی یا طبیعت، در این میان کدام‌یک بیشتر نقش داشتند؟
اول از همه به نظر من لطف خدا بود که بعد از ۱۶ سال خشکسالی آب وارد تالاب هامون شده است. آمدن خانم ابتکار و آقای‌گری لوییس نماینده سازمان‌ملل برای بازدید از وضعیت هامون امیدی در دل مردم سیستان ایجاد کرد، نگاه خود آقای روحانی هم تاثیر‌گذار بود. ایشان در سفر به افغانستان بر روی موضوع حقابه هامون از رودخانه هیرمند صحبت کرد.
علاوه بر این خوشبختانه امسال در افغانستان بارندگی زیاد بود و گفت‌وگوها و رایزنی‌هایی که شده هم دست به دست هم داده و این آب تامین شده است. می‌دانید که هامون بزرگ تشکیل شده است از سه بخش مجزا، هامون پوزک، هامون سابوری و هامون هیرمند. هامون پوزک بخش عمده و اصلی‌اش در خاک افغانستان است، ۱۰هزارهکتار از این بخش جزو تالاب‌های بین‌المللی ثبت شده. هامون سابوری هم بیشتر بخش‌های عمیقش در خاک افغانستان است، از این قسمت هم ۵۰هزارهکتار جزو تالاب‌های بین‌المللی رامسرسایت ثبت شده.
هامون هیرمند هم که به صورت کامل در خاک ماست. سازمان محیط‌زیست در این دو سال اعتبارت خوبی را به ما اختصاص داد، سال گذشته یک‌میلیاردو ۶۰۰میلیون‌تومان بودجه برای تالاب‌های استان سیستان‌وبلوچستان اختصاص داده شد بود که ما از محل همین بودجه کانال‌هایی حفر کردیم برای رساندن بهتر آب به تالاب هامون که حدود یک‌میلیاردتومان هزینه برداشت. تداوم خشکسالی در حال از بین بردن منطقه بود.
بر همین اساس طرحی را در دست اجرا قرار دادیم که در اطراف کوه خواجه یک منطقه‌ای را به‌عنوان طرح پایلوت تالاب هامون احیا کنیم، تا بتوانیم با مقداری آب یک تالاب ایجاد کنیم که نشان دهیم کل تالاب به این شکل بوده است. امسال برای اولین بار توانستیم آب را هدایت کنیم به نزدیکی کوه خواجه که نزد مردم محترم است.
- این کانال مشخصا چه اقدامی انجام داد؟
وقتی آب رودخانه هیرمند از خاک افغانستان وارد خاک ایران می‌شود به دو شاخه تبدیل شده و بخشی از آن در خط مرزی به سمت هامون پوزک می‌رود و بخشی از طریق رودخانه هیرمند به صورت مستقیم وارد خاک ایران می‌شود. قبل از این یک بندی بود در نزدیکی مرز و محل ورودی آب به داخل ایران به اسم بند «کافر دم» بود که سه، چهار سال پیش این بند برداشته و حذف شد. چون این بند مانع از ورود آب به داخل کشور می‌شد و در مجموع ثمره خوبی نداشت.
- یعنی این سد تخریب شد؟
بله به صورت کامل تخریب شد و حالا حجم زیادی از آب وارد کشور می‌شود و مثل سابق نیست چون این بند مانع از ورود آب به کشور می‌شد. در این سال‌ها مسیر رودخانه‌ها رسوب‌هایی گرفته بود و همین مانع از ورود آب به میزان مطلوب به تالاب می‌شد، خوشبختانه امسال هم بودجه‌هایی برای این رسوب‌برداری و لایروبی اختصاص داده شده.
- حالا در این شرایط آیا می‌توان گفت مشکل هامون به صورت کامل برطرف شده است؟
نه، چنین چیزی نیست، وقتی به روند ترسالی و خشکسالی هامون نگاهی بیندازیم ما را وادار می‌کند که به فکر مدیریت منابع آب در تالاب باشیم. چون نگاهی به تاریخ تالاب هامون نشان می‌دهد یک سیکل ترسالی و خشکسالی را پشت‌سر می‌گذارد که به صورت دوره‌ای تکرار می‌شود. اما این اتفاق هیچ وقت رخ نداد که کل تالاب برای ۱۶ سال خشک شود.
- گنجایش آبی تالاب هامون به‌صورت کامل در خاک ایران و افغانستان روی‌هم‌رفته چه میزان است؟
در مجموع برای پرشدن کل تالاب به ۱۲میلیاردمترمکعب آب نیاز است. اگر کل تالاب را به صورت میانگین عمق دومتر در نظر بگیریم.
- تا این لحظه که با شما صحبت می‌کنیم چه مقدار آب وارد تالاب شده است؟
الان خیلی کم آب آمده است، کمتر از یک‌میلیاردمترمکعب، یعنی هنوز بیشتر از ۹۰درصد هامون خشک است.
- برخی از کارشناسان می‌گویند آبی که هم‌اکنون در حال ورود به هامون است را نباید حقابه تالاب محسوب کرد، چرا که ناشی از سیلاب است و دولت افغانستان راهی جز رها کردن این آب نداشت، نظر شما در این‌باره چیست؟
درست است، سیلاب‌ها را نمی‌توان جزو حقابه ایران از تالاب هامون به حساب آورد. اما نباید فراموش کرد که آب در دست کشور افغانستان است و آنها امکان حفرکردن کانال و منحرف‌کردن آب و… را دارند. مسلما اگر امروز اجازه ورود آب به ایران داده شده همه آن ناشی از سیلاب نبوده و همین رایزنی‌ها و مسایل دیپلماتیک هم نقش داشته است.
- پس نمی‌توان گفت صرفا این آب از سیلاب تامین شده است، در سال‌های گذشته چه مقدار از خشک‌شدن تالاب هامون ناشی از خشکسالی و کم‌بارشی بوده و چه مقدار ناشی از عدم پرداخت حقابه ایران؟
طبق آمار و اطلاعاتی که البته دقیق و در همه موارد گفتنی هم نیست، در بعضی از سال‌های خشکسالی حتی تا سه‌میلیاردمترمکعب آب وارد تالاب شده است اما این آب مدیریت نشده و تاثیری نداشته است. آب بعد از مدتی خشک شده است. البته این سه‌میلیارد که می‌گویم بخش عمده‌اش در خاک افغانستان است، چون بخش عمیق آب در خاک آنهاست. همین امروز مثلا هامون پوزک در خاک افغانستان به صورت کامل پر شده و به بخشی کوچک از آن در خاک ما آب رسیده است.
- چه میزان از وسعت کل تالاب هامون در خاک کشور ماست و چه مقدار آب نیاز است؟
چهارصد‌هزارهکتار از تالاب داخل مرزهای ایران است و اگر با عمق دو متر آب موردنیاز زنده‌شدن تالاب باشد باید دست‌کم هشت‌میلیاردمترمکعب آب به آن وارد شود. الان با در نظرگرفتن این موضوع هنوز آب چندانی به خاک کشور ما وارد نشده است. بخش عمیق هم در خاک افغانستان است. به همین دلیل اگر ورود آب ادامه پیدا نکند و به حداقل حدود پنج‌میلیاردمترمکعب نرسد باز هم شاهد خشک‌شدن تالاب خواهیم بود.
- گفته‌اید که پیش از این هم در مواردی آب به تالاب وارد می‌شد اما مدیریت نمی‌شد، مشخصا منظورتان از این مدیریت چیست یعنی باید چه اتفاقی برای این آب رخ دهد که مدیریت شود؟
آب می‌آید اما کشت ما سنتی و غیراستاندارد است، هنوز کشت به روش غرقابی انجام می‌شود. هنوز با وجود این کم‌آبی به جایی نرسیده‌ایم که از حداقل آب حداکثر بهره‌برداری را کنیم، حتی در واقع برعکس است. البته نگاه دولت جدید به این موضوع مدیریت آب خوب است، دولت بودجه را برای آبرسانی با لوله به نقاط مختلف برای جلوگیری از هدررفت آب اختصاص داده. این کار پیش از این انجام نمی‌شد.
- این لوله‌کشی قرار است چه مقدار از دشت سیستان را تحت‌پوشش قرار دهد؟
واقعیت این است که ما نمی‌توانیم همه دشت سیستان را تحت‌پوشش این آب قرار دهیم به‌همین منظور ۴۶هزارهکتار از زمین‌ها برای رساندن آب با لوله در نظر گرفته شده‌اند. یعنی بیش از این امکان ندارد و به‌همین دلیل برای این میزان برنامه‌ریزی شده است. این یعنی چاره‌ای نداریم که از منابع آبی درست استفاده کنیم. موضوع دیگر این است که آب تالاب در پهنه وسیعی پخش می‌شود، میزان تبخیر در سیستان پنج‌هزارمیلیمتر در سال است و بخش زیادی از این آب به این شکل هدر می‌رود. آن هم آبی که به این زحمت وارد کشور می‌شود.
- یکی دیگر از مواردی که گفته می‌شود در این سال‌ها پهنه تالاب را دستخوش تغییرات کرده است دیوارهای مرزی برای جلوگیری از ورود اتباع بیگانه و همچنین موادمخدر بوده است، حالا که آب دوباره به تالاب برگشته آیا این دیوارها و خاکریزی‌های وسیعی که انجام شده به ساختار طبیعی تالاب آسیب نمی‌زند؟
تالاب سیکل طبیعی خاصی دارد، قسمت عمیق در خاک افغانستان است بادهای این منطقه هم از شمال‌غرب به جنوب شرق است، هر موقع که باد بلند شود آب را به داخل خاک ما وارد می‌کند و دوباره برمی‌گرداند. این خاکریز باعث می‌شود آبی که باد می‌آورد به خاکریز برخورد کند و وارد خاک ما نشده دوباره برگردد، یکی از مشکلات این خاکریز است. مشکل دیگر هم تغییر سیکل طبیعی چرخش آب در تالاب است.
این خاکریز درخصوص تالاب بیشتر به نفع کشور افغانستان در حال عمل‌کردن است چون مانع از ورود آب بیشتر به خاک کشور ما می‌شود. هیچ کشوری نمی‌آید با منابع آب حساس کشور خودش اینطور برخورد کند. البته در برخی از نقاط مرزبانی با ما هماهنگی خوبی دارد، خواسته‌های ما در برخی مواقع تا ۷۰درصد محقق شده، کانال‌هایی که پیشنهاد داده بودیم باز شده و آب در حال ورود است، برخی نقاط که هنوز بسته است نیز قرار شده به محض رسیدن آب باز شود. اما به هر حال و خوشبختانه آب آمده و قسمت اعظمی از این خاکریز را تخریب کرده و وارد تالاب شده است.
- این خاکریز مرزی در چه سالی احداث شد و آیا در زمان اجرا نظر شما به‌عنوان محیط‌زیست خواسته شد؟
اگر اشتباه نکنم از سال ۸۵ به بعد این خاکریز ایجاد شد، اما در زمان احداث اصلا از محیط‌زیست نظرخواهی نشد و تنها مباحث امنیتی در نظر گرفته شده بود. در این سال‌ها شروع به نامه‌نگاری کردیم و مصوباتی در دولت قبل گذراندیم، حتی در یک مورد بحث به شورایعالی امنیت ملی کشیده شد تا اینکه با شروع دولت آقای روحانی پافشاری‌های خانم ابتکار، مرزبانی پذیرفت که نظر محیط‌زیست را اعمال کند و بخش‌هایی از آن را باز کند. پیش از این رایزنی‌های ما بی‌پاسخ بود و به درخواست‌های ما توجه چندانی نمی‌شد.
شرق
