تاریخ انتشار : شنبه ۱۰ خرداد ۱۳۹۳ زمان انتشار : ۲۲:۳۳

شهروندان – بهنام اوحدی*:
زمانی نه‌چندان دور، در سال‌های آغازین و میانی سده خورشیدی کنونی، کشیدن سیگار نشان و نماد روشنفکری و سر به تن ارزیدن فرد در ایران و جهان بود. کمتر فیلم هالیوودی بود که سیگار در آن جنبه و جلوه نمایشی ویژه نداشته باشد. اما از نزدیک به 30سال پیش، جنبش‌های نیرومندی در ایالات‌متحده آمریکا و اروپای غربی برای کنارگذاشتن سیگار از عرصه هنر و اجتماع بنیان گذاشته شد.

آنچنان که در یک‌و‌نیم‌دهه اخیر، سیگار از بسیاری از عرصه‌های زندگی عمومی و اجتماعی همچون رستوران‌ها، سینماها، فرودگاه‌ها و… کنار گذاشته شده است. این واقعیت که هنوز میلیون‌ها نفر در سراسر گیتی با وجود انبوه داده‌های گوناگون مبنی بر خطرناک و کشنده‌بودن این عادت به مصرف سیگار ادامه داده و حتی در مواردی به گونه‌ای روزافزون رو به مصرف قلیان می‌آورند، خود گواه هویدایی برای اثبات وابستگی‌سازی (اعتیادآوری) نیکوتین است.

آنچنان که برآوردهای سازمان بهداشت جهانی نشان می‌دهد دست‌کم یک‌میلیارد سیگاری در گیتی وجود دارند. توتون و تنباکو هر ساله نزدیک به شش‌میلیون‌آدم را در سراسر این گوی گردان می‌کشد، با این وجود هنوز هر روزه شمار تازه‌ای از نوجوان‌ها کشیدن سیگار را آغاز می‌کنند.

ویژگی‌های وابستگی‌آور سیگار بسیار آسان و شتابان آشکار می‌شود. هم‌اکنون مصرف سیگار در مردان و زنان تقریبا شیوع یکسانی دارد و البته در آدمیان دارای سطح تحصیلات پایین‌تر و اقلیت‌‌های قومی و نژادی فراوان‌تر دیده می‌شود. سودجستن از سیگار در بیماران دچار اختلالات اعصاب و روان شایع‌تر است، آنچنان که ۷۰درصد بیماران سرپایی دچار افسردگی دوقطبی شدید، ۹۰درصد بیماران سرپایی دچار اسکیزوفرنی و ۷۰درصد بیماران دچار اختلال مصرف موادمخدر یا محرک سیگار می‌کشند.

دلیل وابستگی آسان و شتابان به نیکوتین، فعال‌شدن راه‌های دوپامینرژیک مغز است که جزو سامانه پاداش و لذت مغز و اعصاب آدمی است که به افزایش نوراپی‌نفرین، اپی‌نفرین، بتاآندورفین، کورتیزول، وازوپرسین و… می‌انجامد. مواد محرکی همانند کوکایین و آمفتامین نیز همین راه‌ها را فعال ساخته و مصرف‌کنندگان را به تکرار مصرف وامی‌دارند.

هرچند داده‌های تازه وجود آمادگی (استعداد) ژنتیکی برای وابستگی به نیکوتین را مطرح کرده‌اند، اما واقعیت آن است که اثرات محرک نیکوتین به بهبود توجه، تمرکز، یادگیری، توانایی حل مساله و زمان واکنش، بالارفتن خلق، کاهش افسردگی و تنش، افزایش آرامش و شل‌شدن عضلات پیکری می‌شود. علاوه بر این سیگار با کاهش حجم خواب (با حرکت شتابان چشم)، کیفیت خواب را بهبود بخشیده و در همین حال حساسیت نابهنجار و گزافه بیماران دچار اختلالات اعصاب و روان به محرک‌های محیطی را کاهش می‌بخشد.

رفتاردرمانی، شناخت‌درمانی، آموزش مهارت‌های زندگی فردی و اجتماعی، دارودرمانی و درمان‌های جایگزینی نیکوتین می‌توانند با ترک آهسته و پیوسته یا بی‌درنگ و ناگهانی سیگار همراه شوند. مصرف سیگار و به‌ویژه قلیان در سال‌های اخیر در این مرز پرگزند، همچون دیگر مواد محرک، به گونه‌ای شتابان رشد داشته است.

بی‌گمان نبود «مهندسی کارآمد شادی و مدیریت درست هیجان» در اجتماع غمگین ما هر روز آفت و گزندهای تازه‌تر و افزون‌تری را در پیش داشته و خواهد داشت. شیوع بالای افسردگی، فشار و تنش روانی در ایران بیش و پیش از هرچیز عامل نخست این رشد شتابان و افسارگسیخته مصرف قلیان و سیگار بوده و هست.

هرچند برنامه‌های آموزشی پیشگیری‌مدار به ویژه برای کودکان و نوجوانان، بی‌گمان می‌توانند سودمند باشند، اما آنچه که در کشورهای پیش‌تاخته باعث کاهش چشمگیر مصرف شده است، همانا افزایش چند برابر مالیات بر سیگار و توتون بوده است. این وظیفه رسانه‌های گروهی و از جمله صداوسیما و مطبوعات است که درباره ضرورت و فوریت «مهندسی شادی و مدیریت هیجان» در ایران، در راستای پیشگیری از همه‌گیرشدن عادت‌ها و لذت‌های خودویرانگرانه، هم‌اندیشی و گفتمان فراگیر پدید آورند.

 *روانپزشک خانواده

شرق