داروخانه‌های ایران در مشت داروهای قاچاق
شهروندان:
خیل عظیم ورود کالاهای چینی به ایران دیگر تنها به بازار پوشاک و خودرو، تلفن‌های همراه و تجهیزات الکترونیکی محدود نمی‌شود، چند سالی است که نظام درمانی کشور نیز میزبان موج تند دارو و تجهیزات پزشکی از این کشور است، مجاز و غیرمجازش خیلی فرق نمی‌کند، کم‌اثر و بی‌اثر بودنشان اما برای بیماران سرنوشت‌ساز است.
۲
سالی می‌شود که بازار دارویی ایران از مواد چینی اشباع شده، نه‌تنها چین، هند و کره نیز به برکت تحریم‌ها علیه ایران و بالا رفتن قیمت ارز، به‌عنوان اصلی‌ترین صادرکنندگان دارو و مواد دارویی در کنار سایر کشورهای درحال‌توسعه به درآمدزایی افتاده‌اند.
آمار واردات دارو و فرآورده‌های دارویی از این کشورها هر‌سال بیشتر می‌شود. گمرک چین چندروز پیش اعلام کرد که در ۱۱ماه سال ۲۰۱۳، ۲هزار و ۹۴۷ تن محصولات دارویی با ارزش ۳۴میلیون و ۹۰۰هزار دلار به ایران صادر شده، این رقم برای مدت مشابه سال‌قبل از آن ۲هزار و ۶۶۴ تن با ارزش ۱۸میلیون و ۸۷۰میلیون دلار بود. این آمار نشان می‌دهد که در این مدت صادرات دارو و مواد اولیه دارویی از این کشور به ایران، رشد ۱۰درصدی داشته است.
یعنی درست از همان زمان که تحریم‌های بانکی علیه ایران تشدید شد، ورود دارو و مواد اولیه دارویی از این کشورها به‌ویژه چین نیزشدت یافت. اگر تا پیش از این، مواد دارویی از کشورهای معتبر اروپایی وارد می‌شد، این‌بار کشورهای در حال توسعه به‌ویژه کشورهای آسیایی تبدیل به مبدأ واردات دارو به ایران شدند.
با این‌که گفته می‌شود شرکت‌های دارویی در چین و هند برای اروپا و آمریکا نیز دارو و مواد دارویی صادر می‌کنند، اما مواد به‌کار رفته و فرمولاسیون داروها، تفاوت عمده‌ای در پرداخت‌ها ایجاد کرده. هرچقدر پول بیشتری داده شود، داروی با کیفیت‌تری نیز گرفته می‌شود. این همان بخشی است که کارخانجات داروسازی ایران با آن مشکل دارند. محدودیت منابع مالی، مانع ورود مواد با کیفیت است. حالا هرچقدر هم که مسئولان وزارت بهداشت این موضوع را انکار کنند، واقعیتی که در داروخانه‌ها حاکم است، بر ورود داروهایی با حداقل کیفیت حکایت دارند.
ناخالصی داروهای چینی بالاست
گفته می‌شود تا پیش از تشدید تحریم‌ها، مواد دارویی از کشورهایی وارد می‌شد که از نظر کیفی قابل دفاع‌تر بودند. این را محمود هادی‌پور، داروساز و متصدی یکی از داروخانه‌ها می‌گوید. به اعتقاد او، تغییر در قیمت ارز باعث شد تا منبع واردات دارو، کشورهای درحال توسعه شوند؛ کشورهایی که از نظر استانداردهای نظارتی ضعیف هستند. « در این داروها ناخالصی زیاد است که باعث می‌شود عوارض جانبی مصرف دارو تشدید شود. این ناخالصی‌ها اگر بیش از استاندارد باشد، فرمولاسیون را به هم می‌زند و کیفیت را تحت‌تاثیر قرارمی‌دهد.»
این داروساز که خود در پروسه عرضه دارو قرار دارد، تاکید می‌کند که داروهای چینی به صورت رسمی وارد نمی‌شوند اما واقعیت حکایت از فروش انواعی از این داروها دارد.
توزیع داروهای قاچاق از سوی برخی شرکت‌ها
بی‌کیفیتی داروهای چینی موضوعی است که قریب به اتفاق داروسازان بر آن تاکید می‌کنند. زهرا شریف، داروساز و دارای تجربه بازرسی از داروخانه‌هاست. او با تاکید بر ورود این داروها، به تقلبی بودن انواع غیرمجاز آن اشاره می‌کند و می‌گوید:« در تابستان امسال ما با موضوع ورود پنی‌سیلین چینی که از شبکه غیرمجاز وارد سیستم دارویی کشور شده بود، مواجه شدیم؛ دارویی که حتی منجر به مرگ یکی از بیماران نیز شد، این داروها اغلب قاچاق هستند. برخی مواقع نیز دیده شده این مواد در داروخانه‌ها به فروش می‌رسند.
این در حالی است که داروخانه‌ها موظفند در بخش دارو از شرکت‌های مجاز اقدام به خرید کنند.» بررسی‌ها نشان می‌دهد که برخی از شرکت‌های توزیع‌کننده دارو که خود مجوزی برای این‌کار ندارند، باری از دوش قاچاقچیان برداشته و خود اقدام به فروش داروهای غیرمجاز و قاچاق می‌کنند. داروخانه‌ها نیز مشتریان این شرکت‌ها هستند. گفته می‌شود داروهای چینی نیز در این شبکه‌ها کم توزیع نمی‌شوند.
شریف می‌گوید: «گاهی داروی مشخصی که سابقه استفاده در آمریکا نیز دارد به ایران می‌آید، غافل از این‌که این دارو همان مواد اولیه را ندارد، اغلب داروهای مشکل‌دار و بی‌کیفیت از شبکه‌های غیررسمی وارد کشور می‌شود.» وی تاکید می‌کند که این موضوع تنها به داروها محدود نمی‌شود، تجهیزات دارویی مانند سرنگ‌های غیراستریل نیز چینی هستند، از این کشور تجهیزات پزشکی فراوانی به ایران صادر می‌شود، در خیلی از مواقع نیز داروخانه‌ها در جریان هستند.
دارویی که مجوز بگیرد، استاندارد است
از آن زمان که چین به بازار دارویی ایران راه پیدا کرد، در گوشه و کنار خبرهایی نیز درباره عوارض این داروها شنیده شد، نمونه آن را در تقلبی بودن داروهای بوتاکس و پنی‌سیلین چینی، استریل‌نبودن سرنگ‌های وارداتی از این کشور و… شاهد بودیم که نتیجه‌ای جز بی‌اعتمادی بیماران ندارد. با این همه اما عضو هیأت‌مدیره انجمن داروسازان ایران معتقد است که مواد دارویی چینی چندان هم بی‌کیفیت نیستند. «یکی، دو سال است که موضوع خرید این مواد از کشورهایی مانند چین، هند و کره قوت بیشتری پیدا کرده، البته بسیاری از کشورهای اروپایی نیز از همین کشورها مواد می‌خرند. موضوعی که در ارتباط با کیفیت اقلام چینی و هندی وجود دارد، درباره داروها صادق نیست.»
البته این داروساز ماجرای ارتباط پرداخت‌ها با کیفیت را بی‌تاثیر نمی‌داند. «زمانی‌که مبلغ بیشتری پرداخت می‌شود، طبیعتا می‌توان کیفیت خرید محصول را ارتقا دارد، البته این به این معنا نیست که داروهای ارزان‌تر، تاثیر کمتری دارند.» با این همه جنیدی، تاکید می‌کند: «تاکنون گزارشی مبنی بر وجود عوارض جانبی خاص با مصرف داروهایی با منبع چینی و هندی داده نشده، اگر هم شده باشد مشخص نیست که حتما به‌دلیل کیفیت دارو است، شاید به نحوه تجویز و مصرف مرتبط باشد.» با این‌که وزارت بهداشت تاکید می‌کند، داروی نهایی از چین وارد ایران نمی‌شود، اما دبیر انجمن داروسازان تهران می‌گوید، زمانی‌که از چین دارویی وارد کشور می‌شود، همین که مجوز می‌گیرد به این معناست که مشکلی ندارد. به هرحال این مواد باید کارآیی لازم را داشته باشند.
واردات از چین و هند به صرفه است
داروها تنها چینی نیستند. همان‌طور که عضو هیأت‌مدیره انجمن داروسازان ایران نیز اشاره می‌کند، چین تنها یکی از کشورهای صادر‌کننده مواد دارویی به ایران است. هند و کره نیز در همان جایگاه قرار دارند و سالانه میزان فراوانی دارو از این ۲کشور به ایران سرازیر می‌شود. موادی که ماجرای دیگری دارند. زهرا شریف، معتقد است، آن مسائلی که در ارتباط با داروهای چینی مطرح می‌شود، برای داروهای هندی صادق نیست.
چراکه این کشور کارخانه‌های داروسازی معتبری دارد و سال‌هاست که به ایران دارو و مواد اولیه صادر می‌کند، برای نمونه آنتی‌بیوتیک‌های مهم هندی هستند و در کشور نیز استفاده می‌شوند. اینها قاچاق نیستند و به صورت مجاز توزیع می‌شوند. این داروساز، البته اضافه می‌کند که: « فرمولاسیون داروها با هم متفاوت است، ممکن است دارویی برای یک کشور با ماده خاصی فرموله شود، اما برای جای دیگری این‌طور نباشد. به هرحال نباید فراموش کرد که مواد دارویی چینی و هندی برای کارخانه‌های داروسازی ایران به صرفه است، چراکه ما در ایران کارخانه تولید مواداولیه دارویی نداریم، نمی‌توان گفت که تحریم‌ها منجر شده تا ما از این کشورها مواد وارد کنیم، بلکه بیشتر بحث اقتصادی است.» هادی‌پور نیز تاکید می‌کند که وضع داروهای هندی بهتر از چینی است. « هند از افغانستان تا آمریکا دارو صادر می‌کند، گاهی اتفاق افتاده که کیفیت داروی هندی از داروی داخلی بهتر بوده است.»
تفاوت در ماده دارویی صادره به آمریکا با ایران
با این همه این داروساز، کیفیت داروهایی را که گفته می‌شود تولید داخلی است، مورد انتقاد قرار می‌دهد و این پرسش را مطرح می‌کند که آیا، ماده اولیه دارویی که در تولیدات داخلی استفاده می‌شود، قابل دفاع است؟ «این‌که ماده اولیه داروها از کجا تهیه می‌شوند و چقدر دارای ماده شیمیایی و دارویی است، موضوع مهمی است که متاسفانه مدیران دارویی به آن توجه نمی‌کنند. ساختار مولکولی ممکن است برابر بوده اما کریستالی آن متفاوت باشد، تفاوت اینها مانند فرق بین ذغال و الماس است.»
این داروساز تاکید می‌کند که در مواد اولیه دارویی هندی و چینی این موضوع در نظر گرفته نمی‌شود. البته استثنا هم وجود دارد. زمانی که برای نمونه هند بخواهد دارو را به فارماکوپه معتبر صادرکند، قطعا کیفیت را بالا می‌برد اما زمانی‌که آن را به ایران می‌فرستد این موضوع رعایت نمی‌شود. گفته می‌شود مواد دارویی چین و هند به آمریکا نیز فرستاده می‌شود اما سوال این‌جاست که آیا همانی که به آمریکا می‌رود به ایران نیز فرستاده می‌شود؟ از سوی دیگر، آیا ماده موثر آنها مطابق استانداردهاست؟
مسئولان وزارت بهداشت می‌گویند: ۹۸درصد داروها، تولید داخل است. این موضوع بیش از همه در دولت‌های نهم و دهم مورد تاکید بود. منتقدان اما تاکید می‌کنند که مواد اولیه این داروها، کاملا وارداتی است. شاید تنها ۵درصد از داروها، واقعا داخلی باشند. هادی‌پور، با تاکید براین موضوع می‌گوید: « مواد دارویی پس از ۲مرحله سنتز تهیه و وارد ایران می‌شوند، اما درنهایت عنوان می‌شود که دارو تولید داخل است، درحالی‌که مواد اولیه آن هندی و چینی است. متاسفانه مسئولان تنها درصدد هستند تا آمار داروهای تولید داخل را بالا ببرند.»
کیفیت دارو قربانی قیمت
دکتر شهاب‌الدین جنیدی جعفری، عضو هیأت‌مدیره انجمن داروسازان ایران درباره کیفیت داروهای داخلی نظر دیگری دارد. وی معتقد است، داروهای تولید داخل حداقل کیفیت لازم منطبق با کتاب‌های رسمی داروسازی را دارند. جنیدی، این توضیح را هم می‌دهد که: « نمی‌توان گفت کیفیت این داروها با داروهای معتبری که سال‌هاست در کشورهای خارجی تولید می‌شوند، مطابقت دارد. البته در میان همین داروهای تولید داخل نیز داروهایی با کیفیت پایین وجود دارد، اما باز هم نمره قبولی می‌گیرد.»
به نظر می‌رسد، میان کیفیت دارو و قیمت آن ارتباط مستقیمی وجود دارد، یعنی هرچقدر کیفیت دارو بالاتر باشد، قیمت آن نیز بالاتر است، موضوعی که البته با سیاست‌های نظام سلامت تطابقی ندارد. مسئولان دولتی تلاش دارند تا جایی که ممکن است قیمت داروها را پایین نگه دارند تا بیماران توانایی خرید داشته باشند، از این رو نمی‌توانند در بالابردن کیفیت آنها، مانور دهند. دبیر انجمن داروسازان تهران با اشاره به این موضوع، منابع مالی را فاکتور تعیین‌کننده‌ای برای بالا‌رفتن کیفیت داروها عنوان می‌کند. «طبیعتا هر چقدر هزینه‌های تحقیق و توسعه در کارخانه‌های داروسازی بالاتر رود می‌تواند روی کیفیت داروها و البته قیمت آنها تاثیر گذارد. ایران در ارتباط با این موضوع محدودیت دارد. کارخانه‌های داروسازی باید کاری کنند تا دارو کیفیت قابل قبولی داشته باشد از آن‌سو نیز قیمت بالایی نداشته باشد.» این یعنی همان قربانی شدن کیفیت به خاطر قیمت. جنیدی این موضوع را این گونه توضیح می‌دهد:« سازمان‌های بیمه‌گر در پرداخت و تامین نیاز به بیماران محدود است، مسئولان نمی‌خواهند قیمت دارو بیش از این افزایش پیدا کند، اما اگر محدودیتی نباشد، کارخانه‌ها می‌توانند داروهایی با کیفیت بالاتر تولید کنند.»
عطاری‌ها منبع فروش مکمل‌های چینی
تنها داروخانه‌ها نیستند که در قفسه‌هایشان داروهایی با مواد اولیه چین و هند می‌فروشند، عطاری‌ها نیز وارد کار شده و با فروش دارو و مکمل‌های ماهواره‌ای و قاچاق، پا را هم فراتر گذاشته‌اند. اکنون هر نوع مکملی را که در ماهواره‌ها تبلیغ می‌شوند به‌راحتی می‌توان در این اماکن پیدا کرد؛ مکمل‌هایی که عمدتا چینی و غیرمجاز هستند و به صورت قاچاق وارد می‌شوند. ادعای افزایش قد در ۲۰سالگی، لاغری موضعی، ترک اعتیاد و ترمیم مفاصل تنها بخش کوچکی از این تبلیغ‌ها را شامل می‌شود؛ مکمل‌هایی که بیرون از چرخه توزیع داروی رسمی، تنها با گرفتن شماره تلفنی با پیک‌های موتوری به در منازل فرستاده می‌شود. بخش دیگری از این مکمل‌ها را نیز می‌توان به‌راحتی از عطاری‌ها خرید؛ مکمل‌هایی که برچسب و جعبه جعلی دارند و معلوم نیست در کدام کشور پر می‌شوند.
حتی گفته می‌شود، برخی از مواد حاوی آنها جذب خوراکی ندارند. شریف در ارتباط با این مکمل‌ها می‌گوید: «چین بسیاری از این مکمل‌ها را تولید می‌کند، بدون این‌که عنوان شود حاوی چه موادی هستند.» به گفته این داروساز، این مکمل‌ها عمدتا از مرزهای غربی کشور وارد می‌شوند و اصلا مشخص نیست که در کجا تولید می‌شوند چراکه برچسب‌های جعلی دارند. جعلی بودن تنها مشکل این مکمل‌ها و داروها نیست، قیمت بالای آنها حکایت دیگری دارد. گفته می‌شود داروی گلوکوزامین که برای ترمیم غضروف مصرف می‌شود در یکی از این شبکه‌های ماهواره‌ای به ۵.۱۲ برابر گران‌تر از نوع داخلی آن فروخته شده. جنیدی با اشاره به فروش این داروها، معتقد است که دولت باید تکلیف این عطاری‌ها را مشخص کند. «ما در ارتباط با عطاری‌ها با یک مشکل بنیادی مواجه هستیم. متاسفانه برخی از این عطاری‌ها به بیراهه رفته و حتی طب سنتی را دچار مشکل کرده و وارد عرصه دارو شده‌اند. دولت باید تکلیف این مراکز را مشخص کند. متاسفانه گزارش‌های بسیار بدی در ارتباط داروها و مکمل‌های دارویی غیرمجاز عرضه شده در این عطاری‌ها داده می‌شود.» به گفته جنیدی، تمام داروها و مکمل‌هایی که در شبکه‌های ماهواره‌ای تبلیغ می‌شوند قاچاق و غیرمجاز هستند.وزارت بهداشت، گمرک، وزارت اطلاعات، پلیس امنیت و… باید این موضوع را پیگیری کنند.
داروهای قاچاق در داروخانه‌ها
از کنار همه ماجراهای کیفیت دارو و چینی و هندی بودن آن بگذریم، نمی‌توان انکار کرد که قاچاق بخش مهمی از نیازهای دارویی کشور را تامین می‌کند، هر چقدر هم این موضوع تکذیب شود واقعیت حکایت از این دارد که بخشی از داروهای مورد نیاز را همین شبکه‌های قاچاق تامین می‌کنند. دیگر همه می‌دانند برای تامین داروهای کمیاب کدام مسیر را انتخاب کنند. انواع و اقسام داروهای کمیاب را می‌توان از طریق همین فروشندگان غیرمجاز دارو تهیه کرد، افرادی که تعدادی از مشتریانشان را داروخانه‌داران تشکیل می‌دهند.
هادی‌پور می‌گوید: «زمانی‌که به یک دارویی نیاز باشد، حتی اگر شده قاچاق آن نیز خریده می‌شود، به هرحال باید دسترسی به دارو آسان شود، زمانی‌که کمبود دارویی وجود داشته باشد، سودجویی نیز زیاد می‌شود.» به گفته این داروساز، گروهی از داروهای قاچاق تقلبی هستند، که عمدتا در کشورهای چین، هند، پاکستان و ترکیه ساخته می‌شوند، گروهی دیگر اما داروهای واقعی هستند که از مرزهای رسمی وارد نمی‌شوند. قیمت این داروها نیز به هیچ وجه منصفانه نیست.
او درباره عرضه این نوع داروها در داروخانه‌ها می‌گوید: « نمی‌توان گفت که این داروها در داروخانه‌ها وجود ندارند، هستند، اما تعدادشان کم است و تنها برای رفع نیاز وجود دارند.» هادی‌پور می‌گوید:« داروهای قاچاق و حتی داروهایی که به صورت مجاز وارد می‌شوند، عوارضی دارند این عوارض را ما حتی در داروهای داخلی نیز می‌بینیم، عوارض همان است که بر روی جعبه داروها نوشته می‌شود اما تشدید شده هستند، نمونه رایج آن نیز عوارض گوارشی است.»
زهرا جعفرزاده
شهروند
