زلزله‌های تکراری، درس‌های تکراری
شهروندان- مهدی زارع*:
زمین‌لرزه مورموری (آبدانان) در استان ایلام در ساعت 7:02 بامداد روز 27مرداد93 به وقت محلی (2:32 بامداد 18آگوست 2014 به وقت بین‌المللی) در 40کیلومتری شرق‌دهلران و 38کیلومتری آبدانان در استان ایلام و در نزدیکی مرز استان‌های ایلام و خوزستان در منطقه کوهپایه زاگرس رخ داد.
وقوع دو پیش‌لرزه یکی در ساعت ۱۵:۵۴ با بزرگای ۴/۶و دیگری در ساعت ۱۹:۱۷ با بزرگای ۴/۸ در بعدازظهر روز ۲۶مرداد۹۳ موجب شد تا مردم
شب قبل از زمین‌لرزه اصلی را بیرون از منزل بگذرانند و خوشبختانه در هنگام لرزه اصلی، کسی کشته نشد و در نتیجه تلفات این زلزله به بیش از ۲۵۰مجروح و حدود چهارهزارنفر بی‌خانمان محدود شد.
زمین‌لرزه مورموری با سازوکار فشاری و با مولفه امتداد لغز در جنوب مرز خمیدگی جبهه کوهستان زاگرس، در جنوب تاقدیس کبیرکوه و در مجاورت گسل بالارود و شرق گسل دال‌پری رخ داده است. بیشترین خسارت‌ها در این زمین‌لرزه به شهر کوچک مورموری (در ۳۵کیلومتری آبدانان) و روستاهای اطراف آن وارد شد.
پهنه رومرکزی
بر اساس سرشماری ۱۳۸۵، شهر کوچک مورموری از توابع آبدانان در استان ایلام حدود سه‌هزارو۵۰۰نفر جمعیت داشته که برآورد می‌شود در هنگام رخداد زلزله جمعیت آن به حدود سه‌هزارو۷۰۰نفر رسیده باشد. برآورد می‌شود آبدانان در هنگام زمین‌لرزه، حدود ۳۱هزارنفر جمعیت داشته است.
شهرهای دهلران و موسیان نیز که در حدود ۴۰کیلومتری کانون زلزله واقع بوده است، در هنگام رخداد زمین‌لرزه به ترتیب حدود ۲۷هزارنفر و دوهزارو۵۰۰نفر جمعیت داشت. جمعیت دره‌شهر نیز حدود ۱۹هزارنفر بود. جمعیتی که زمین‌لرزه را با شدت بیشتر احساس کرده‌اند، حدود چهارهزارنفر و جمعیتی که زلزله را با شدت حدود شش یا بیشتر حس کرده‌اند، حدود ۱۶۰هزارنفر برآورد می‌شود.
سازوکار ژرفی و گسل مسبب
براساس اطلاعات سازوکار لرزه اصلی زلزله مورموری و برپایه داده‌های منتشرشده از حل سازوکارهای ژرفی پس‌لرزه‌های زلزله یادشده(که بزرگای بیش از ۵/۵ داشته‌اند)، سازوکار فشاری با مولفه فشاری در این زلزله بارز است. با توجه به وضعیت زمین‌ساختی در منطقه موردمطالعه، احتمالا صفحه با راستای شمال‌غرب-جنوب‌شرق و با شیب به سوی شمال‌شرق را که با مولفه امتداد لغزی راستگرد همراه است، می‌توان به‌عنوان صفحه گسلش در این زلزله معرفی کرد. ضمنا چنین سازوکار و مشخصاتی با راستای گسل دال‌پری که رخنمون اثر سطحی آن در حدود ۱۰کیلومتری غرب کانون زلزله مشهود است، همخوانی دارد و می‌توان این گسل را به‌عنوان مسبب رخداد زمین‌لرزه مرداد۹۳ معرفی کرد.
پس‌لرزه‌ها
در این زلزله، تا پایان روز بیستم، ۳۶پس‌لرزه با بزرگای بیش از ۴/۵ رخ داده است که هشت‌تای این پس‌لرزه‌ها بزرگایی بیش از پنج داشته‌اند. در این زمین‌لرزه، فراوانی پس‌لرزه‌های با بزرگای بیش از پنج در دوهفته اول بعد از رخداد زمین‌لرزه بسیار جالب‌توجه است. روز اول دو پس‌لرزه با بزرگای ۵/۷ و یک پس‌لرزه با بزرگای ۹/۵ و روز دوم یک پس‌لرزه با بزرگای ۵/۲ و روز سوم یک پس‌لرزه با بزرگای ۵/۶ رخ داده است. از این نظر می‌توان دریافت که توفان لرزه‌ای ایجادشده طی سه هفته اول پس از رخداد پایان نیافته و هنوز هم انتظار رخداد پس‌لرزه‌های شدید و حتی احتمالا رخدادی در اندازه‌های لرزه اصلی در هفته‌های آینده، غیرمنطقی نباشد.
توان لرزه‌زایی، رخداد پس‌لرزه‌ها و توالی فوج زمین‌لرزه‌ها در منطقه
براساس سابقه لرزه‌خیزی قابل‌مشاهده در منطقه زلزله‌زده، مهم‌ترین رخداد (همراه با احتمالا یک زمین‌لرزه) در منطقه وقوع زمین‌لغزش بزرگ سیمره (کبیرکوه) با پهنای ۱۲کیلومتر و طول ۱۶کیلومتر (در ناحیه یال شمالی تاقدیس کبیرکوه و در غرب تنگ‌فنی) است. تعیین سن‌های انجام‌شده، سنی تا حدود ۱۰هزارسال را برای آن تخمین می‌زند. با توجه به ابعاد زمین‌لغزش مذکور و با توجه به حجم مواد جابه‌جاشده، می‌توان حدس زد که چنین زمین‌لغزشی (که یکی از بزرگترین زمین‌لغزش‌های شناخته‌شده در دنیاست)، اگر با زمین‌لرزه‌ای تحریک شده باشد، احتمالا زلزله محرک آن بزرگایی در حد ۷/۵ یا بالاتر داشته است.
این موضوعی است که در مطالعات بعدی باید مورد بررسی دقیق قرار گیرد. در زلزله‌های ثبت‌شده تاریخی می‌توان به زلزله ۸۷۲ م سیمره اشاره کرد که در شمال ۶/۰ در همین منطقه رخ داده است. بنابراین توان لرزه‌زایی در این پهنه، حداکثر تا حدود بزرگای هفت تا ۷/۵ (یا بالاتر، با دوره بازگشت‌های بسیار طولانی که موجب رخداد زمین‌لغزش بزرگ سیمره در یال شمالی کبیرکوه در ناحیه تنگ‌فنی شده است) برآورد می‌شود. همچنین زمین‌لرزه‌هایی با بزرگای بین شش تا هفت در تاریخچه منطقه مشاهده شده است. به‌نظر می‌رسد با توجه به نحوه رخداد پس‌لرزه‌ها، می‌توان تصور کرد که در هفته‌های بعد از رخداد زمین‌لرزه مرداد۹۳ مورموری، همچنان احتمال رخداد زمین‌لرزه‌ای با بزرگای بیش از شش در چنین پهنه‌ای وجود دارد.
خسارت‌ها
این زلزله با تمرکز بیشتر خسارت‌ها در شهر مورموری (از توابع آبدانان استان ایلام) و روستاهای اطراف آن به ویژه در روستاهای آب‌انار و سیاهگل همراه بود. آسیب‌های وارده را می‌توان به خسارت در ساختمان‌های مسکونی و آسیب‌های ژئوتکنیکی دسته‌بندی کرد. زمین‌لغزش در محدوده کبیرکوه و از کیلومتر ۲۰جاده دره‌شهر به آبدانان در رقوم هزارو۵۰۰متری مشاهده می‌شود. این زمین‌لغزش‌ها موجب فرونشست زمین در کیلومتر۳۲ جاده دره‌شهر به آبدانان شده و با ریزش کوه در پس‌لرزه‌های بعدی در هفته‌های بعد از رخداد زلزله، ادامه یافته است.
در محدوده دره‌شهر-آبدانان آثار تاریخی‌ای نظیر «پشت‌قلعه»، قلعه «هزاردر» و امامزاده «پیرمحمد(ع)» دچار خرابی و ترک‌خوردگی محدود شده‌اند. آسیب محدود به «قلعه شاخ» و امامزاده «سیدابراهیم(ع)» گزارش شده و بقعه امامزاده «صالح(ع)» در بخش ماژین شهرستان دره‌شهر نیز آسیب دیده‌اند.
پل تاریخی «گاومیشان» دره‌شهر و قلعه «میرغلام هاشمی» نیز آسیب محدودی دیده‌اند. آسیب‌های وارده به ساختمان‌ها را می‌توان به‌طور عمده در روستاهای آب‌انار و سیاهگل و همچنین شهر مورموری مشاهده کرد. مشاهده خرابی در تعداد زیادی از واحدهای مسکونی احداث‌شده در کمتر از سه‌سال اخیر (و در مورد مسکن مهر در آبدانان: تحویل‌شده در سال گذشته) نشان می‌دهد کیفیت پایین در منازل احداث‌شده، منابع زیادی را به هدر داده است. نکته‌هایی را که در مورد گستره خسارت‌ها در این زمین‌لرزه باید توضیح داد به شرح زیر است:
۱- براساس میزان خسارت و توزیع خرابی‌ها در پهنه رومرکزی، می‌توان برآورد کرد که شهر مورموری حدود ۱۰کیلومتر با کانون زمین‌لرزه فاصله داشته است (در شمال کانون دستگاهی واقع بوده است) و شهر آبدانان در فاصله هوایی حدود ۳۸کیلومتری کانون دستگاهی قرار داشته است. با وجود این، مشاهده خرابی در واحدهای مسکن مهر که در شهر آبدانان در حدود یک‌سال قبل احداث و به مردم تحویل شده‌اند، نشان از کیفیت بسیار پایین این مسکن‌های ارزان‌قیمت دارد به‌نحوی که در شهر آبدانان به غیر از آسیب محدودی که در ساختمان مخابرات این شهر مشاهده شد (در حد ریختن یک دیوار)، خسارت مشهود دیگری قابل گزارش نبود.
۲- در این منطقه، تعداد زیادی منازل مسکونی در سال‌های اخیر احداث شده‌اند که به‌نظر می‌رسد بسیاری از آنها اساسا نباید آسیبی می‌دیدند. اسکلت فلزی و شناژ در بسیاری از این ساختمان‌ها وجود داشته است و با وجود حداقل ۱۰کیلومتر فاصله سطحی با کانون زمین‌لرزه، چنین آسیبی برای ساختمانی که در دو تا سه سال اخیر احداث شده‌اند، نشان از کیفیت بد اجرای این ساختمان‌ها دارد.
۳- زمین‌لرزه مورموری با بزرگای ۲/۶ و با ژرفای حدود ۱۰کیلومتر در محدوده‌ای کم‌جمعیت رخ داد و عملا کانون دستگاهی زمین‌لرزه در پهنه‌ای خالی‌ازسکنه واقع بود. این موضوع به‌همراه وقوع پیش‌لرزه‌ها و پیش‌آگاهی مردم، به کم‌شدن خسارت و نبود تلفات انسانی (کشته) در این زلزله کمک فراوان کرد.
۴- بر اساس مشاهدات میدانی، به‌نظر می‌رسد راستای بیشترین خرابی‌ها در این زلزله، در جهت شمال‌شرق-جنوب‌غرب تا شرقی-غربی بود. از این نظر می‌توان دریافت که این راستا به‌احتمال فراوان راستای عمود بر گسل را نشان می‌دهد. شیب گسل به‌سمت شمال‌شرق بوده است و بنابراین مشاهده خرابی بیشتر در روستاهای واقع در شرق مورموری (به ویژه آب‌انار و سیاهگل) به‌دلیل عملکرد مولفه عمود برگسل، در حوزه نزدیک (احتمالا اثر فلینج) قابل‌توجیه به‌نظر می‌رسد.
پیش‌لرزه‌ها و پیش‌نشانگرهای زلزله مورموری ایلام
در این زمین‌لرزه گزارش‌هایی از تغییر در سطح آب زیرزمینی در پهنه رومرکزی و همچنین فراوانی عقرب‌هایی در قبل و بعد از رخداد زمین‌لرزه در پهنه رومرکزی در منطقه زلزله‌زده وجود داشت. این موضوع می‌تواند نشانگر وجود پیش‌نشانگر تغییر سطح آب زیرزمینی در این زمین‌لرزه باشد. بیرون‌زدن و فراوانی عقرب‌ها نیز می‌تواند مرتبط با تغییر سطح آب زیرزمینی (و مشخصا بالاآمدن سطح آب زیرزمینی در قبل و بعد از رخداد زمین‌لرزه) در پهنه رومرکزی باشد.
در سابقه مطالعات مربوط به پیش‌نشانگرهای لرزه‌ای به‌ویژه در مواردی مانند زلزله چهارم‌فوریه ۱۹۷۵ هایچنگ در چین که با بزرگای ۷/۳ رخ داد، به‌مدت چند هفته توفان‌لرزه‌ای و به‌صورت رخداد پیش‌لرزه‌هایی با بزرگای متوسط تا شدید (با بیشینه بزرگای بین پنج تا شش) درحال ثبت بود که تعداد آنها به بیش از هفت‌برابر تعداد معمول چنین زمین‌لرزه‌هایی در پیرامون هایچنگ رسید. همین پیش‌لرزه‌ها بزرگترین کمک را به پیش‌بینی رخداد زمین‌لرزه ۱۹۷۵ هایچنگ کرد.
چنین سیکلی از رخداد زمین‌لرزه‌ها (با بزرگای بین چهار تا ۶/۵)، در همین کشور در سال۱۹۷۶ قبل از زلزله ۲۳آگوست ۱۹۷۶ سیچوان با بزرگای ۷/۳، در فاصله زمانی بین ۱۴ژوئن ۱۹۷۶ تا ۲۳ژوئن ۱۹۷۶ (در فاصله حدود ۴۰روز) تکرار شد. قبل از رخداد زمین‌لرزه بم۱۳۸۲ در ایران، رخداد زمین‌لرزه‌ای با بزرگای ۵/۳ در تاریخ ۱۳مرداد۸۲ و زمین‌لرزه‌ای دیگر با بزرگای ۵/۵ در تاریخ ۳۰مرداد ۸۲ (حدود چهارماه‌ونیم قبل از رخداد زمین‌لرزه بم)، فاصله حدود ۱۳۰کیلومتری شرق بم، بین بم و زاهدان و سپس رخداد زلزله‌ای در روز قبل از رخداد زمین‌لرزه بم با بزرگای حدود ۴/۵ را می‌توان مقدمه‌ای (پیش‌نشانگر لرزه‌ای) بر رخداد زمین‌لرزه مخرب بم با بزرگای ۵/۶ در بامداد پنجم‌دی‌ماه۸۲ تلقی کرد.
زمین‌لرزه ۱۱فروردین ۱۳۸۵ چالانچولان بروجرد لرستان (با بزرگای ۶/۰) نیز از حدود دوهفته قبل با رخداد مجموعه‌ای از زمین‌لرزه‌ها، از زلزله‌هایی با بزرگای چهار به بالا همراه بوده است (که موجب شد مردم در لرزه اصلی اکثرا در امان بمانند). گزارش‌های مشابهی از مشاهده چنین آنومالی‌های لرزه‌ای از ماه‌ها قبل به‌همراه تغییرات سطح آب زیرزمینی (در زلزله ۱۲می۲۰۰۸ ونچوان چین با بزرگای ۷/۸و همچنین تغییرات در سطح گاز رادون در زلزله ششم آوریل۲۰۰۹ لاکویلا ایتالیا با بزرگای ۶/۳ و همچنین زلزله ۱۷ژانویه۱۹۹۵ کوبه ژاپن با بزرگای ۶/۸) وجود دارد که در آنها نشانه‌هایی از تغییرات طبیعی یادشده قبل از رخداد زلزله اصلی، گزارش شده است.
به‌نظر می‌رسد با توجه به نحوه رخداد پس‌لرزه‌ها، می‌توان تصور کرد که حداقل در هفته‌ها تا حدود دوماه بعد از رخداد زمین‌لرزه مرداد۹۳ مورموری، همچنان احتمال رخداد زمین‌لرزه‌ای با بزرگای بیش از شش (در حد بزرگای زلزله مرداد۹۳) در چنین پهنه‌ای وجود دارد.
مدیریت بحران
در زلزله مورموری، محدودشدن خسارت‌ها و کشته‌نشدن مردم آسیب‌دیده را به این سه‌دلیل می‌توان توضیح داد:
۱- وقوع دو پیش‌لرزه در روز قبل از لرزه اصلی.
۲- وقوع زلزله پس از روشن‌شدن هوا (در ساعت هفت صبح)، اما اگر زلزله در ساعات شب یا بامداد و قبل از روشن‌شدن هوا (مثلا دو یا سه‌نیمه‌شب) رخ داده بود، می‌توانستیم انتظار داشته باشیم که زلزله موجب تلفات شود.
۳- زلزله در ۲۷مرداد رخ داد که خوشبختانه در این زمان، مدارس تعطیل بود اما اگر زمین‌لرزه در زمان بازبودن مدارس روی می‌داد، ممکن بود تلفات جانی زیادی به بار آورد.
مردم در مورموری توضیح می‌دادند که به‌دلیل رخداد دوپیش‌لرزه، شب قبل از لرزه اصلی را بیرون از منزل گذرانده‌اند، همچنین گرمای هوا که در بعدازظهر در هنگام زلزله به حدود ۴۷درجه و در شب هنگام به ۳۰ تا ۳۵درجه می‌رسید، موجب شد تا بیشتر مردم، آن شب را به منزل برنگردند. (قطع برق در هنگام پیش‌لرزه‌ها هم مزید بر علت شد تا مردم شب قبل را بیرون از منازل بگذرانند.) در روزهای اول بعد از رخداد، میزان خسارت به بناهای مسکونی در حد ۱۷هزار واحد مسکونی در مورموری و روستاهای اطراف عنوان شد.
این درحالی است که بازدید از منطقه نشان داد که این برآورد دست بالا بوده و اساسا بسیاری از آسیب‌ها در تعداد زیادی از واحدهای مسکونی محدوده رومرکزی در حد ایجاد ترک‌های سطحی در گچ منازل ساخته‌شده با مصالح بنایی بوده است. با بررسی گزارش‌های اولیه از محدوده رومرکزی، به‌نظر می‌رسد حداقل از نظر اعلام تعداد واحدهای مسکونی آسیب‌دیده یا درصد آسیب به منازل مسکونی (که در بسیاری از آنها صددرصد تخریب اعلام شده بود)، با اغراق همراه بوده است، چراکه مسوولان استانی که (به‌حق) تمایل به جذب بودجه و توسعه استانی خود دارند، مانند هر زمین‌لرزه دیگری ترجیح داده‌اند بسیاری از آسیب‌های بخشی و محدود را هم به‌صورت آسیب صددرصد گزارش کنند. از سوی دیگر، برآورد اولیه خسارت به ۱۷هزار واحد را به‌عنوان هدف نهایی برآوردهای خسارت و به‌احتمال غیرواقع‌بینانه جمع‌بندی و گزارش کرده‌اند.
در هشت‌ساعت اول بعد از رخداد، برق منطقه قطع شد و به‌تبع آن کولرها و وسایل خنک‌کننده دیگر از کار افتادند. در روزهای اول بعد از سانحه، هلال‌احمر امدادرسانی را به طور متمرکز در شهرهای مورموری و آبدانان ساماندهی کرد. هدایت مدیریت بحران در این زلزله توسط ستاد مدیریت بحران در استانداری ایلام و ارزیابی آسیب‌های وارده به منازل توسط بنیاد مسکن صورت گرفت.
چادرهایی که هلال‌احمر برای اسکان موقت در اختیار مردم قرار داد، عمدتا چادرهای مسافرتی و نامناسب برای زندگی در محدوده زلزله‌زده و همچنین در شرایط هوای گرم منطقه زلزله‌زده مرداد۹۳ در استان ایلام است. مشاهده عقرب در هفته‌های بعد از زلزله، موجب نگرانی و آسیب بیشتر به مردم منطقه، به‌ویژه در روستای آب‌انار شد.
در هفته‌های بعد از رخداد، یکی از منابع هراس مردم، تداوم پس‌لرزه‌ها بود که همواره آنها را در نگرانی از رخداد زمین‌لرزه مهم بعدی قرار می‌داد. به‌نظر می‌رسد که اعلام بسیاری از بناهای مسکونی به عنوان صددرصد تخریب‌شده و وعده وام ۲۰میلیونی و کمک بلاعوض پنج‌میلیون‌تومانی برای ساخت مسکن جایگزین، موجب بی‌خانمانی بسیاری از ساکنان محدوده زلزله‌زده خواهد شد، چراکه مانند موارد مشابه قبلی (زلزله بم۸۲ و ورزقان۹۱) مردمی با منازل تخریب‌شده و مقروض باقی خواهند ماند که با بودجه ۲۵میلیون‌تومانی (که حدود ۲۰میلیون‌تومان آن نیز به‌صورت وام خواهد بود)، به‌سختی خواهند توانست منزل جدیدی احداث کنند. توجه به وضعیت شهرک‌های تازه احداث‌شده به‌نام مسکن مهر، نشان می‌دهد که این واحدهای مسکونی، عملا به‌صورت بافت‌های بسیار آسیب‌پذیر به مساحت بافت‌های فرسوده کشور اضافه می‌شوند.
در شهر آبدانان که ۳۸کیلومتر با کانون زمین‌لرزه فاصله داشت و عملا غیر از یک‌دیوار در اداره مخابرات، بنای تخریب‌شده دیگری مشاهده نشد، مجتمع‌های مسکونی مسکن مهر، آسیب‌های مختلفی دیدند و بسیاری از مردمی که در یک‌سال گذشته در آنها ساکن شده‌اند، مجبور به اقامت در چادرها شده‌اند.
زلزله مورموری هشدار دیگری بود بر آسیب‌پذیری بالای کشور ما، به‌ویژه در نواحی‌ای مانند استان ایلام، که باوجود جمعیت کم و اینکه کانون زلزله خوشبختانه عملا در شرق کوه دال‌پری در محلی غیرمسکونی واقع بود و اولین نقطه مسکونی با رومرکزی فاصله‌ای حدود ۱۰کیلومتری داشت، اما خسارت‌ها وسیع بوده و در عمل، وقوع پیش‌لرزه‌ها و پیش‌آگاهی مردم موجب شد تا کسی در این زلزله کشته نشود، ولی به هر حال همین رخداد موجب شد حدود ۲۵۰نفر مجروح شوند.
*دانشیار زلزله‌شناسی مهندسی پژوهشگاه بین‌المللی زلزله‌شناسی و مهندسی زلزله
شرق
