مرثیه‌ای برای شش‌ها
شهروندان:
همه‌روزه خبرهایی مبنی بر تشدید آلودگی هوای برخی از نقاط جهان در رسانه‌ها منتشر می‌شود و ایران هم از این قضیه مستثنی نیست. امروزه به اهواز لقب آلوده‌ترین شهر جهان را داده‌اند. تهران هم با آن ترافیک سنگین در خیابان‌هایش یکی از ناپاک‌ترین هواها را در دنیا دارد.
عوامل آلودگی
آلودگی هوا یا آلودگی جوی اصطلاحی است که تمام عوامل فیزیکی، شیمیایی و زیستی را در بر می‌گیرد و ویژگی‌های طبیعی جو (اتمسفر) را تغییر می‌دهد. مهم‌ترین عوامل آلوده‌کننده هوا شامل گازهای سمی (از قبیل منوکسیدکربن، اکسید گوگرد، دی‌اکسید نیتروژن و عناصر سنگین مثل سرب) ناشی از سوختن سوخت‌های فسیلی یا فعالیت‌های کشاورزی، گرد و غبار حاصل از وزش باد به دلیل گسترش بیابان‌زایی و باران اسیدی می‌شود.
کارشناسان دلیل اصلی آلودگی هوای شهر تهران را تردد خودروهای فرسوده و حجم سنگین ترافیک در خیابان‌های شهر می‌دانند. وسایل نقلیه موتوری مشکلی اساسی هستند که دی‌اکسید نیتروژن را که مهم‌ترین آلوده‌کننده هواست تولید می‌کنند. به گفته دکتر یوسف رشیدی مدیرعامل شرکت کنترل کیفیت هوا، در تهران متاسفانه به‌دلیل تعداد خودروهایی که در سطح شهر وجود دارد و از طرفی دیگر شرایط هواشناسی شهر به گونه‌ای است که وزش باد و باران کمتر است آلودگی نسبتا بالایی را مشاهده می‌کنیم. همچنین صنایع نیز سبب آلودگی هوا در تهران صنعتی می‌شوند.
بر اساس همین گزارش، کلینکر، عامل اصلی تولید گازهای گلخانه‌ای مانند دی‌اکسیدکربن در صنعت سیمان به شمار می‌رود. همچنین گسترش بیابان‌زایی در ایران باعث افزایش توفان‌های شن و فرسایش بادی شده است در نتیجه این گرد و غبار وارد فضای شهری می‌شود و تنفس هوا را برای مردم طاقت‌فرسا می‌کند. توفان‌های شن یا ذرات معلق از بیابان‌های کشورهای همسایه نظیر پاکستان و عراق سبب افزایش میزان آلودگی هوا در شهرهایی مانند اهواز، زاهدان و زابل می‌شود. دکتر رشیدی در این خصوص اعتقاد داشته پدیده گرد و غبار که در اوایل پاییز در تهران وجود داشت دلیل اصلی وضع ناپایدار هوای تهران است.
وی در ادامه افزود: این گرد و غبار از جاهای دیگری به تهران می‌رسد مانند مرزهای غربی کشور و بیابان‌های موجود در کشورمان که خود نتیجه مستقیم گسترش بیابان‌زایی در کشور است. همچنین حدود ۲۰درصد انتشار گازهای گلخانه‌ای نظیر دی‌اکسیدکربن در دنیا ناشی از فعالیت‌های کشاورزی است. البته این مقدار با شیوه کشاورزی سنتی و عدم مدیریت مناسب زراعی افزایش می‌یابد. بنابراین کشاورزی و شیلات از عوامل مهم دخیل در انتشار دی‌اکسیدکربن در اتمسفر و سپس آلودگی هواست. به‌طورکلی طبق گزارش سایت globalcarbonatlas براساس جدیدترین امکانات روز و مطالعه بسیار، ایران از لحاظ تولید دی‌اکسیدکربن بعد از آمریکا و روسیه در جایگاه سوم
قرار دارد.
اثرات آلودگی
ایران که تا سال گذشته رتبه هشتم آلوده‌ترین کشور دنیا را به خود اختصاص داده بود، بنا بر آمار سازمان بهداشت جهانی در سال ۲۰۱۳ به‌عنوان سومین کشور آلوده دنیا معرفی شد. این درحالی است که شاخص کیفیت هوا (AQI=Air Quality Index) در سال جدید در کلانشهرهای ایران به‌خصوص تهران، شاخصی بالای ۱۰۰ را دارا بوده است که باتوجه به تناسب صفر تا ۵۰۰ شاخص کیفیت پا را از مرحله زرد فراتر نهاده و نشانگر وضع بحرانی در این حوزه است. قابل ذکر است که شاخص کیفیت هوا را با ۵ نوع آلوده‌کننده هوا محاسبه می‌کنند: ۱- اوزن موجود در سطح زمین ۲- منوکسیدکربن ۳- دی‌اکسید گوگرد ۴-گردوغبار(ذرات آلاینده) ۵- دی‌اکسید نیتروژن که افزایش هریک از این عناصر باعث بحرانی‌تر شدن شرایط موجود می‌شود. آلاینده‌های هوا می‌توانند بر انسان، گیاه، مواد، اشیاء یا محیط زیست‌جهانی تاثیر گذاشته یا با مه‌آلود کردن هوا و ایجاد بوهای نامطلوب جلوه‌های نامناسب ایجاد کنند. سال گذشته وضع آلودگی هوای شهری مثل تهران تنها در هفت دهم روزهای سال پاک بوده و در ۵۶درصد روزها در شرایط ناسالم و در ۳۱درصد روزها در شرایط بسیار ناسالم قرار داشت. اما در اهواز ۲۰ تا ۳۰درصد روزهای سال میزان آلودگی هوا ۵۰برابر حد مجاز است.
بیماری‌های ناشی از آلودگی هوا شامل انواع مختلف بیماری‌های سرطانی، تنفسی، قلبی و عروقی، افزایش فشار خون، افسردگی و… می‌شود. تاکنون بنا به محاسبات، ۵.۱میلیارد نفر معادل یک‌پنجم جمعیت جهان به بیماری‌های تنفسی مبتلایند و از این بین ۳۵۰میلیون نفر دارای بیماری آسم هستند که تعداد بسیاری از آنها را نیز کودکان تشکیل می‌دهند.
دکتر ابراهیم رزم‌پا، عضو هیأت علمی دانشگاه علوم پزشکی تهران می‌گوید:«همه سیستم‌های بدن تحت تاثیر هوای آلوده قرار می‌گیرند. ازجمله سیستم تنفسی انسان بسیار حساس است و مستقیما با ذرات آلوده درگیر می‌شود. علاوه بر سیستم تنفسی انسان از دیگر اندام‌های بدن که به آلاینده خیلی حساس هستند، می‌توان به قلب و سیستم عصبی اشاره کرد. چنانچه شما به راحتی می‌توانید میزان عصبی بودن، استرسی و بی‌حوصله بودن مردم را در شرایط آلودگی مشاهد کنید.» در شهرهایی مانند اهواز و تهران خیلی از متخصصان نگران این هستند که افزایش آلاینده‌ها در هوا تاثیر مخربی بر سیستم زاد و ولد انسان‌ها دارد.
سال‌گذشته بیش از ۴۵۰۰ نفر، تلفات انسانی در شهر تهران ناشی از آلودگی هوا گزارش شده بود. در این میان باید توجه داشت باتوجه به این‌که سن امید به زندگی در مردان به ۷۰سالگی و در زنان به ۷۴سالگی رسیده است احتمال خطر سرطان باتوجه به آلودگی هوا نیز در آنان افزایش یافته است که از این میان می‌توان به بالا رفتن خطر ابتلا به سرطان ریه اشاره کرد. سرب موجود در هوا باعث ایجاد اختلال عصبی رفتاری Neurobehaviourial در کودکان می‌شود و از عوامل تاثیرگذار بر افزایش فشار خون است.
طی آزمایشی در منطقه ۱۲ شهرداری تهران جهت ارزیابی میزان سرب موجود در هوای منطقه روی تعدادی از کارگران، آمار حاصله در مقایسه با همین نوع کارگران در محیط غیرآلوده هوایی بیانگر آن بود که ۱.۷۷درصد این افراد دارای آلودگی سربی بیشتر از حد مجاز هستند. منوکسیدکربن گازی بی‌رنگ و بی‌بو که حاصل احتراق ناقص ذغال‌سنگ و سوخت‌های فسیلی است موجب آثار سوء بر اعمال فیزیولوژی انسان شامل قلب و عروق، اعصاب و جنین است. میل ترکیبی این گاز با هموگلوبین خون ۳۰۰برابر بیشتر از میل ترکیبی با اکسیژن است. این امر سبب شده تا اکسیژن کمتری به اعضای بدن رسیده و شخص احساس کسالت و خواب‌آلودگی داشته باشد. علاوه بر تاثیرات مخرب بر سلامتی انسان، آلودگی باعث از بین رفتن بسیاری از حیوانات می‌شود.
دکتر پیام محبی رئیس بیمارستان دامپزشکی تهران ضمن تاکید بر آسیب‌پذیر بودن طیور به آلاینده‌های هوا تصریح می‌کند: «اثراتی که آلودگی هوا بر حیوانات می‌گذارد مانند اثرات منفی است که این نوع آلودگی بر انسان‌ها دارد. ولی در برخی از مواقع این اثرات به میزان بیشتری در حیوانات نسبت به انسان‌ها مشاهده شده است.»
راه حل
مهم‌ترین راهکار در بحث آلودگی هوا این است که حجم آلودگی از منابع تولید آن مانند خروجی خودروها و کارخانجات کم شود. ضمن این‌که باید به گسترش بیابان‌زایی توجه شود زیرا بیابان‌ها مولد گرد و غباری هستند که می‌توانند تا مسافت‌های دوری حمل شوند. همچنین باید سیستم حمل و نقل عمومی اصلاح شود. باید به وضع خودروهای فرسوده‌ای که در سطح شهرها به مقدار زیادی در تردد هستند رسیدگی شود. یکی دیگر از راهکارهای مقابله با آلودگی هوا استفاه درست از رژیم غذایی مناسب است. به‌عنوان مثال مصرف منابع غذایی حاوی آنتی‌اکسیدان از مهم‌ترین عوامل دفع این آلودگی‌هاست. سبزی‌ها و میوه‌های متنوع، موادی وارد بدن می‌کند که به تقویت سیستم ایمنی بدن و دفع سموم کمک می‌کند. شیر و لبنیات کم‌چرب نیز بدن را تقویت می‌کند.
همچنین مغزها و دانه‌ها مانند پسته، بادام و فندق به دلیل این‌که حاوی منابع غنی انرژی، پروتیین و مواد معدنی ازجمله سلینیوم هستند نه‌تنها ضدسرطان‌اند بلکه مانع جذب فلزات سنگین (سرب، کادمیوم، جیوه و…) در بدن شده و آنها را به بیرون هدایت می‌کنند.
در عین حال یکی از اثرات آلودگی بر محیط‌زیست، گرمایش جهانی از طریق تجمع آلاینده‌ها در اتمسفر و افزایش پدیده گلخانه‌ای است. لذا اروپا اخیرا با ارایه بسته‌هایی به نام بسته آب‌وهوایی ۲۰-۲۰-۲۰ سعی در مقابله با این پدیده کرده است. این بسته برای تمام کشورهای اروپایی افزایش ۲۰درصدی میزان اثربخشی انرژی، کاهش ۲۰درصدی انتشار گازهای گلخانه‌ای و افزایش ۲۰درصدی میزان انرژی‌های تجدیدپذیر زیستی را تا سال ۲۰۲۰ پیش‌بینی می‌کند. در راستای اجرایی شدن این پروژه، توسعه انرژی‌های تجدیدپذیر زیستی و توسعه خودروهای الکترونیکی نه‌تنها منجر به کاهش گرمای جهانی می‌شوند بلکه می‌توانند شهرهایی با هوای پاک را به ارمغان آورند.
بهروز مهدی‌زاده- شهروند
