برای ۱۰ میلیون سالمند سال ۱۴۰۵ چه کردهایم؟
شهروندان:
کاهش باروری و افزایش سالمندی، دو مساله جمعیتی است که چند سالی میشود هشدار کارشناسان و نگرانی مسوولان را به دنبال داشته است. نتایج سرشماری سال 90 نشان میدهد در حال حاضر حدود 1/8 درصد از کل جمعیت ایران را افراد سالمند بالای 60 سال تشکیل میدهند.
این مقدار معادل شش میلیون و ۱۶۰ هزار نفر از جمعیت کشور است. با این وجود به اندازهیی که در مورد نگرانی از این وضعیت صحبت و آمار و عدد ارائه میشود، سیاست و برنامه منسجمی برای رویارویی با آن پیشبینی نشده است.
آنچه نگرانی کارشناسان جمعیتی در این زمینه را بیشتر میکند پیشبینیهایی است که نشان میدهد این تعداد تا سال ۲۰۵۰ به ۲۸ میلیون نفر یعنی ۳۳ درصد کل جمعیت کشور میرسد. براساس این پیشبینیها ایران در سه دهه آینده وارد مراحل پیشرفته سالمندی جمعیت میشود.
مطالعات جمعیتشناسان همچنین نشان میدهد تا سال ۱۴۰۵ جمعیت سالمند کشور بیش از ۹۶ درصد رشد و تعداد سالمندان از حدود پنج میلیون نفر به حدود ۱۰ میلیون نفر افزایش خواهد داشت. این تعداد در مناطق شهری از ۳/۳ میلیون نفر به حدود ۵/۷ میلیون نفر و در مناطق روستایی از ۸/۱ میلیون نفر به حدود ۴/۳ میلیون نفر خواهد رسید. در حال حاضر شاخص سالمندی در کشور معادل ۲۲ نفر فرد سالمند در مقابل هر ۱۰۰ نفر جمعیت زیر ۱۵ سال است که تا سال ۱۴۳۰ به ۲۳۹ سالمند در مقابل هر ۱۰۰ نفر جمعیت زیر ۱۵ سال خواهد رسید.
اما با توجه به این وضعیت و آمار و ارقامی که هر از چند بار از سوی مسوولان و کارشناسان اعلام میشود، چه اقدامی برای رویارویی با این جمعیت سالمند شده است؟ تا چه حد خانههای سالمندان و بیمارستانهای ما پاسخگوی جمعیت سالمند هستند؟ صندوقهای بازنشستگی تا چه حد توان مقابله با موج سالمندی را دارد؟ افزایش جمعیت سالمندی در ایران نیاز به یک نظام جامع رفاه اجتماعی برای حمایت از جمعیت سالمندی را بیشتری از هر زمان دیگری نشان میدهد. تاثیر و فشار جمعیت سالمندی بر صندوقهای بیمه و بازنشستگی، نیاز به اصلاح صندوقهای بازنشستگی را میطلبد. بیمارستانها و خانههای نگهداری سالمندان، در حال حاضر جوابگوی تعداد سالمندان در آیندهیی نزدیک نیست و بازار کار و اشتغال برای جوابگویی به نیازهای شغلی یک جمعیت سالمند در کشور ما تنظیم نشده است.
در این گزارش به استناد به نتایج طرح پژوهشی «مطالعه تطبیقی سیاستهای مرتبط با سالمندی جمعیت در کشورهای منتخب در حال توسعه و توسعهیافته» که زیرنظر موسسه مطالعات و مدیریت جامع تخصصی جمعیت کشور از سوی دکتر محمود مشفق صورت گرفته به بررسی سیاستهای سالمندی پرداخته شده است.
چرا سالمند شدیم؟
بخشی از مشکل سالمندی جمعیت در ایران ناشی از سیاست کنترل موالیدی است که آثار آن از سال ۱۳۷۰ به بعد به تدریج نمایان شد. براساس این سیاست به تدریج از نسبت افراد کمتر از ۱۵ سال کاسته شد و بر نسبت افراد میانسال یعنی ۶۴-۱۵ سالهها افزوده شد. اما سالمندی تنها مشکل کشور ما نیست. جمعیت سالمندان جهان در نیم قرن گذشته سه برابر شده است و در ۵۰ سال آینده نیز سه برابر خواهد شد. از نظر ساختار سنی بسیاری از کشورهای توسعهیافته در مرحله سالمندی جمعیت بوده و بسیاری از کشورهای در حال توسعه نیز در حال وارد شدن به مرحله سالمندی جمعیت هستند.
پیشبینیهای جمعیتی سازمان ملل نشان میدهد میزان رشد جمعیت ۶۰ ساله و بالاتر ۵/۳ برابر میزان رشد کل جمعیت جهان در دوره ۲۰۲۵-۲۰۳۰ خواهد بود. اما از طرف دیگر نتیجه اجتنابناپذیر کاهش باروری و افزایش امید به زندگی رشد تعداد سالمندان است. ما نمیتوانیم به سمت توسعه و توسعه یافتگی پیش برویم و انتظار افزایش جمعیت سالمند را نداشته باشیم. از آنجایی که کشورهای توسعهیافته از نظر زمانی خیلی زودتر با کاهش باروری روبهرو هستند، زودتر از کشورهای در حال توسعه سالمندی و پیامدهای آن را تجربه میکنند. بهطوری که در حال حاضر میانگین شاخص سالمندی جمعیت در کشورهای منتخب توسعهیافته ۱/۱۸۶ سالخورده به ازای هر ۱۰۰ نفر جمعیت زیر ۱۵ سال است. در حالی که میانگین سالمندی جمعیت در کشورهای منتخب در حال توسعه ۲/۴۱ نفر است.
سالخوردهترین کشورها
طرح پژوهشی مطالعه تطبیقی سیاستهای مرتبط با سالمندی جمعیت در کشورهای منتخب در حال توسعه و توسعهیافته که زیرنظر موسسه مطالعات و مدیریت جامع تخصصی جمعیت کشور از سوی دکتر محمود مشفق به بررسی وضعیت سالمندی در دو دسته از کشورهای توسعهیافته و توسعه نیافته پرداخته شده است به بررسی سالخوردگی در کشورهای توسعهیافته و توسعه نیافته پرداخته است. سالخوردهترین کشورهای مورد مطالعه در این تحقیق به ترتیب ژاپن، انگلستان و آلمان هستند. بین کشورهای در حال توسعه کره جنوبی بیشترین میزان سالمندی جمعیت را داراست.
یکی از پیامدهای سالمندی جمعیت در این کشورها افزایش بار وابستگی است. در سال ۱۳۹۰ میانگین بار وابستگی در کشورهای در حال توسعه ۸/۴۹ درصد به دست آمده در حالی که در کشورهای توسعهیافته نزدیک به ۵۳ درصد است. نسبت وابستگی برای ژاپن با ۵۶ درصد و کمترین برای آلمان و انگلستان با ۵۱ نفر در مقابل ۱۰۰ نفر جمعیت ۶۴-۱۵ سال است. در حال حاضر نسبت جمعیت ۶۵ سال به بالا در کشور نزدیک به ۸/۵ درصد از کل جمعیت است که تا سال ۱۴۳۰ به حدود ۲۳ درصد خواهد رسید.
این افزایش نسبت جمعیت بالای ۶۵ سال بهشدت بار وابستگی سالمندان را افزایش خواهد داد. اما برای مواجهه با این مساله و برنامهریزی صحیح باید بدانیم کشورهایی که اکنون سالمندی را تجربه میکنند و ما نیز در آینده وضعیتی مشابه با آنها خواهیم داشت، چگونه با مساله سالمندی جمعیت برخورد کردهاند و چه سیاستهایی را در پیش گرفتهاند.
کشورهای در حال توسعه
مصر
مصر یکی از کشورهایی است که خطر سالمندی جمعیت را پیش رو دارد. درصد افراد سالمند در مصر درسال ۱۹۹۶ حدود ۶ درصد بود. در حالی که تعداد آنها به ۲/۷ درصد در سال ۲۰۰۶ رسید و انتظار میرود که در صد افراد سالمند در سال ۲۰۱۶ به ۹/۸ درصد افزایش یابد و در سال ۲۰۲۶ به حدود ۱۱ درصد برسد. امید به زندگی سالمندان مرد در سال ۱۹۹۶ حدود ۳/۱۴ سال بوده که انتظار میرود تا سال ۲۰۲۶ به ۳/۱۹ سال افزایش یابد.
در مصر مسوولیت سیاستگذاری برای سالمندان، وظیفه وزارت بهداشت و جمعیت، وزارت تامین اجتماعی و برخی دانشگاه و نهادهای آکادمیک است. استراتژیهای وزارت بهداشت و جمعیت برای بهبود مراقبتهای بهداشت و سلامت سالمندان به شرح زیر است:
کره جنوبی
گذار جمعیتی در کره جنوبی از اوایل سال ۱۹۶۰ عمدتا در نتیجه توسعه اقتصادی- اجتماعی و اجرای کامل برنامههای تنظیم خانواده آغاز شد. سالمندی جمعیت در این کشور نیز تحت تاثیر کاهش باروری بوده است. در سال ۱۹۸۰ میزان خام موالید به ۴/۲۳ در هزار و سپس در سال ۱۹۹۶ به ۲/۱۵ در هزار کاهش یافت. همچنین میزان باروری کل از شش بچه برای هر مادر در سال ۱۹۶۰ به ۵/۴ فرزند در سال ۱۹۷۰ و سپس به ۷/۲ فرزند برای هر مادر در سال ۱۹۸۰ کاهش یافت. در سال ۱۹۸۴ میزان باروری کل به زیر سطح جانشینی کاهش یافت و از آن زمان به بعدتر در پایینتر از سطح جانشینی باقی مانده است. در سال ۱۹۶۶ نسبت سالمندان ۶۵ ساله و بیشتر تنها ۳/۳ درصد از کل جمعیت بود. اما در سال ۱۹۹۵ به ۹/۵ درصد افزایش یافته و پیشبینی شده است در سال ۲۰۳۰ به بالای ۳/۱۹ درصد افزایش یابد.
ترکیه
نخستین برنامه پنج ساله توسعه ترکیه عمدتا به مراقبتهای بهداشتی از سالمندان توجه داشت. در این برنامه اعتباراتی برای تجهیزات و نیازهای خانههای سالمندان تخصیص داده شده بود. ارائه خدمات به افراد سالمند به نهادهای دولتی و عمومی محدود نشده بود، بلکه سازمانهای داوطلبانه در این رابطه نیز تشویق به همکاری شده بودند. این سیاستها در دیگر برنامه توسعه دنبال شده در این کشور نیز ادامه داشت.
کشورهای توسعهیافته
آلمان
دولت آلمان معتقد است ترسی از کاهش جمعیت وجود ندارد. در هیچ یک از گزارشهای جمعیتی از این کشور مساله جمعیت به عنوان یک مساله قریبالوقوع معرفی نشده است. به اعتقاد دولت در این کشور صنعتی مثل آلمان الگوهای مصرف و تولید مشکل اصلی اکولوژی انسانی است نه حجم جمعیت.
این در حالی است که سالمندی جمعیت آلمان غربی از اواسط قرن ۱۷ یک مساله بحثبرانگیز بوده است. زمانی که در ۱۹۷۴ هر چهار سناریوی پیشبینی جمعیت نشان داد جمعیت آلمان در آینده سالمند میشود، متخصصان دولتی جمعیت در این کشور پیشبینی کردند کاهش باروری به عنوان عامل اولیه سالمندی و افزایش امید به زندگی دومین عامل سالمندی است. همچنین هیچیک از حکومتهای آلمان غربی و فدرال قصد اثرگذاری بر باروری را ندارند. با وجود اینکه هر دو موافق هستند که باروری پایین است. آنها معتقدند که مداخلهیی نباید صورت گیرد مگر اینکه به درخواست بخش جمعیت سازمان ملل باشد.
انگلستان
حکومت انگلستان سالمندی را برای سالهای طولانی است که تجربه میکند. اهمیت روزافزون سالمندان روی اقتصاد و خدمات دولتی در انگلستان باعث شده طرحهای متعددی برای بهبود آگاهی نسبت به سالمندی و در نتیجه خدمات بهتر ارائه شود. برای مثال حکومت انگلستان یک گروه تخصصی از وزرا در زمینه سالمندان دارد. کمیسیون سلطنتی مراقبتهای بلندمدت نتایج را منتشر میکند و یک گروه ویژه هم وجود دارد که روی سالمندی فعال کار میکند و گزارشهای متعددی را در این زمینه منتشر میکند.
ژاپن
طی نیم قرن گذشته ژاپن بهسرعت به سوی یک جمعیت فوق سالخورده که در آن جمعیت بالای ۶۵ سال بیش از ۲۵ درصد کل جمعیت است، حرکت کرده است. کاهش جمعیت و افزایش سن یکی از اصلیترین چالشهای پیش روی ژاپن امروز است. آنچه ژاپن را از بقیه کشورهای صنعتی متمایز میکند، شیوه تغییر سریعتر ساختار جمعیتی این کشور است. در سال ۱۹۹۵، ۶/۱۴ درصد از جمعیت ژاپن را سالمندان بالای ۶۵ سال تشکیل میدادند. اما آمار سالمندی ژاپن نشان میدهد در سال ۲۰۲۵، ۴/۲۷ درصد از جمعیت ژاپن را سالمندان تشکیل خواهند داد. به همین ترتیب ژاپن در حال از دست دادن جمعیت در سن کار خود است. پیشبینی میشود در سال ۲۰۲۵ از هر سه ژاپنی یک نفر بالای ۶۵ سال باشد. نرخ سالمندی در جمعیت ژاپن از دو علت سرچشمه میگیرد. یکی افزایش امید به زندگی و دیگری کاهش زادوولد. از سال ۲۰۰۰ به بعد برنامههای حمایت از سالمندان به اشکال مختلف در ژاپن به اجرا گذاشته شد.
فرانسه
سیاستگذاری در زمینه باروری و سالمندی در فرانسه سابقهیی طولانی دارد. فرانسه در سال ۱۹۳۹ میلادی «قانون خانواده» را تصویب کرد. این قانون از افزایش جمعیت حمایت میکرد. در این قانون مشوقهای نقدی برای مادرانی که در خانه بمانند و از فرزندانشان مراقبت کنند و تعطیلات سالانه بیشتر در نظر گرفته شده بود. مشوقهای دولت فرانسه برای افزایش باروری جهت پیشگیری از سالمندی جمعیت و افزایش باروری در این قانون به این شرح است.
اعتماد