این راه سیاه جان می‌گیرد از وحوش
شهروندان:
روایت زنده‌گیری توله خرس‌های قهوه‌یی که این روزها خبرهای متعددی از آنچه در پارک ملی گلستان و چه در مرودشت شیراز شنیده می‌شود، شاید چند اتفاق ساده بیش نباشد اما شرایط و زمان خاص آنها خصوصا مورد اول از جهاتی مستلزم بذل توجه و نگاهی ژرف‌تر است.
آنچه می‌خوانید روایت توله خرسی است که در تاریخ ۲۴ اسفندماه سال ۹۲، تنها و بی‌مادر در جاده پارک ملی گلستان پیدا شد و سه روز بعد با کوله‌باری از تجارب متفاوت دوباره به دامان مادر طبیعت بازگشت. اما نکته مهم‌تر بررسی تاثیرات و افزایش خطراتی است که راهسازی در مناطق تحت حفاظت برای حیوانات وحشی به همراه دارد.
آواره‌یی در راه آزادی
داستان توله خرس قهوه‌یی سرگردان گلستان، جدای از برخی ابهامات در مورد علت وقوع حادثه در مجموع بسیار ساده است. توله خرسی بدون مادر اتفاقی گذارش به جاده آسیایی پارک ملی گلستان می‌افتد، در آنجا زنده‌گیری شده و سپس برای انجام معاینات بیشتر روانه تهران می‌شود.
امیرحسین خالقی که تحقیقات درخور ملاحظه‌یی در زمینه حیات‌وحش ایران انجام داده و برحسب اتفاق یکی از ناظران صحنه زنده‌گیری این توله خرس هم بوده تجربه خود را این‌گونه بازگو می‌کند: «حضور اینجانب و رییس پارک ملی گلستان آقای سلیاری در جاده مذکور از جهاتی کاملا تصادفی بود. در مورد این خرس اگر مدیریت درست نبود، شاید اتفاق بدتری آن هم صرفا از روی دلسوزی پیش می‌آمد. یکی از مواردی که غیرمتخصصان باید حتما بدان توجه داشته باشند، این است که عکس‌العمل‌هایی نظیر فریاد کشیدن، فرار کردن، فیلمبرداری و عکاسی در موقعیت نامناسب همه می‌تواند با افزایش استرس شرایط را نه‌تنها برای حیوان بلکه برای خود آنها هم بدتر کند.»
معجزه نوشدارو !
توله خرس قهوه‌یی گلستان پس از زنده‌گیری به دلیل بروز علایم مشکوکی نظیر گیجی که احتمالا ناشی از برخورد با ماشین‌های در حال گذر بوده، روانه گرگان و سپس تهران شد. دکتر ایمان معماریان هم در این باره گفت: «شرایط خرس گلستان پیش از ورود، مثبت توصیف نشده بود لکن خوشبختانه معاینات بالینی اولیه چنین مساله‌یی را نشان نداد. جهت اطمینان بیشتر خرس در دانشکده دامپزشکی دانشگاه تهران بیهوش و معایناتی از جمله رادیوگرافی و سی‌تی‌اسکن در مورد آن اعمال شد. شواهد مشخصا حاکی از شکستگی مختصر در ناحیه گونه بود.»
دکتر محمود مرعشی، دامپزشک دفتر حیات وحش سازمان حفاظت محیط‌زیست نیز در مورد نوع و لزوم معاینات انجام شده، می‌گوید: «در روز ۲۵ اسفند ماه و در پی تماس تلفنی دامپزشک معتمد استان گلستان در جریان زنده‌گیری خرس مذکور قرار گرفته که با توجه به علایم بالینی ذکر شده توسط ایشان که گیجی و چرخش به سمت راست و عدم اشتها و بروز رفتارهای عصبی از جانب حیوان بود و از طرفی با علم به اینکه عدم وجود امکانات پاراکلینیکی از جمله دستگاه رادیولوژی در استان گلستان ممکن است باعث از بین رفتن زمان طلایی برای اقدامات درمانی و در صورت امکان بازگرداندن به طبیعت شود، مقرر شد بدون فوت وقت نسبت به انتقال ماده خرس به تهران اقدام تا ضمن مشخص شدن علت دقیق ضایعه پیش آمده، سایر احتمالات از جمله ابتلا به بیماری‌های عفونی که علایم بالینی مشابه ایجاد می‌کنند نیز بررسی شود که خوشبختانه در معاینات، آزمایش خون و همچنین تصویربرداری‌های انجام شده در دانشکده دامپزشکی دانشگاه تهران ضمن رد وجود بیماری‌هایی نظیر هاری، کیست‌های مغزی و سایر بیماری‌های عفونی، شکستگی کمان گونه‌یی سمت راست مشاهده شد و معمای چرخش به سمت راست نیز پاسخ داده شد.
ذکر این مساله ضروری است که شکستگی در استخوان مذکور نیاز به هیچگونه اقدام درمانی نظیر جراحی، پانسمان و گچ‌گیری نداشته و با توجه به محل شکستگی به مرور زمان استخوان جوش خورده و هیچ مشکلی برای حیوان ایجاد نمی‌کند.» در نهایت خرس گلستان پس از انجام معاینات پزشکی در عصر روز ۲۷ اسفند سال ۹۲ در ارتفاعات آلمه واقع در پارک ملی گلستان مجددا آزادسازی شد.
چون شب علم سیاه برداشت
کیوان هوشمند، مدیر پایگاه خبری دیده‌بان محیط‌زیست و حیات‌وحش ایران آمار حوادث قابل‌تامل در مورد خرس‌های قهوه‌ییrsus/arctos را در ایران تنها در ظرف سال گذشته، هشت مورد اعلام و افزود: «سال گذشته به ترتیب کشف یک توله خرس دو ماهه از متخلفان در چهار محال و بختیاری (اردیبهشت)، یک مورد حمله خرس قهوه‌یی به انسان در منطقه دیناران شهرستان اردل (تیر)، مشاهده ۱۴ خرس قهوه‌یی در جریان سرشماری سالانه حیات‌وحش در البرز مرکزی (مرداد)، کشتار و آتش زدن یک خرس قهوه‌یی در چهارمحال و بختیاری (مهر)، شلیک منجر به مرگ یک خرس قهوه‌یی در دودانگه مازندران (مهر)، ثبت تصویر یک خرس قهوه‌یی در شهرستان بهشهر (مهر)، تصویربرداری از یک خرس ماده و توله‌اش در حاشیه منطقه حفاظت‌شده قرخود استان گلستان (اواسط پاییز) و البته مورد توله خرس سرگردان جاده آسیایی گلستان را در اسفند ماه شاهد بوده‌ایم.
اما در ظرف همین یک ماه گذشته نیز دو خبر قابل تامل در مورد خرس‌های قهوه‌یی داشته‌ایم: مورد اول کشتار یک خرس قهوه‌یی در کلاردشت توسط شکارچیان غیرمجاز و در روز ۱۳ فروردین و مورد دوم مفقود شدن یک توله خرس قهوه‌یی در تاریخ ۲۷ فروردین از پارک ملی بمو» آقای هوشمند شکار غیرمجاز و زنده‌گیری توله‌ها جهت قاچاق و خرید و فروش را از جمله دلایل عمده قرار گرفتن خرس‌ها در صدر اخبار عنوان کردند و این مساله را با توجه به جریمه معادل ۵ میلیون تومانی (در صورت شکار منجر به مرگ) قابل تامل توصیف کردند.
جاده‌سازی تیری در قلب مناطق حفاظت‌شده
با توجه به اینکه زیستگاه بزرگ‌ترین گوشتخوار ایران معمولا منحصر به مناطق جنگلی خزر، ارسباران و زاگرس، علفزارهای مرتفع کوهستانی نزدیک به جنگل و دره‌های پایین دست جنگل است و این عرصه‌ها نیز اغلب تحت‌تاثیر جاده‌سازی و تخریب قرار گرفته‌اند لذا بروز اتفاقاتی مشابه توله خرس گلستان دیگر چندان هم نامتعارف جلوه نمی‌کند. طبیعتا جاده‌سازی غیر اصولی به دلیل اثرات ناسازگار احتمالی بر محیط بیولوژیکی از جمله تغییر تولید سالانه گیاهان، تاثیر بر جمعیت و تراکم جانوران و گیاهان، تغییر در پناهگاه‌های حیات‌وحش و بالطبع در الگوهای مهاجرتی، نابودی گذرگاه‌های طبیعی حیات‌وحش، ایجاد حساسیت در گونه‌های مختلف نسبت به سر و صدا و حتی افزایش احتمال آتش‌سوزی‌ها حساسیت‌های خاص خود را دارد.
دقیقا چنین مسائلی است که لزوم انجام پروژه‌های ارزیابی زیست‌محیطی را پیش از اجرا تقویت می‌کند. لکن یکی از مواردی که شاید در رابطه با جاده‌سازی کمتر از آن صحبت شده، تاثیر جابه‌جایی‌های گسترده خاک بر افزایش احتمال بروز و انتقال بیماری‌های عفونی مهلک باشد که نمونه‌های مشابه آن این روزها در کشورهایی از جمله اکوادور به‌شدت مساله‌ساز شده. دکتر مرعشی در این باره معتقد است: «بیماری شاربن یا سیاه‌زخم که یک بیماری به‌شدت کشنده برای علفخواران است و در سال‌های گذشته نیز مواردی از آن چه در دام اهلی و چه در حیات‌وحش کشور ما گزارش شده، در دنیا به بیماری جاده‌سازی معروف است.
علت این مساله را باید در میکروب عامل آن که به صورت اسپور در آمده و تا ۴۰ سال قابلیت زنده ماندن در خاک را دارد، جست‌وجو کرد. اسپورهای بیماریزا می‌توانند به دنبال جاده‌سازی و زیر و رو شدن خاک خصوصا در مناطقی که سابقه بروز بیماری در سال‌های گذشته وجود داشته مجددا شیوع یافته و از این رو منجر به حفظ چرخه بیماری نیز می‌شوند.» دکتر مرعشی افزود: «از نگاهی دیگر با بررسی آمار رسمی منتشر شده از دفتر حیات وحش سازمان حفاظت محیط زیست عامل بیشترین تلفات در جمعیت گوشتخواران کشور تصادفات جاده‌یی است که در این خصوص ایجاد گذرگاه‌های حیات‌وحش و فنس‌کشی اطراف جاده‌ها برای جلوگیری از ورود حیوانات به حریم جاده و همچنین هدایت مسیرهای مذکور به زیرگذر و روگذرهای تعبیه شده حتی در مناطق آزاد و خارج از تعریف مناطق چهارگانه حفاظتی، منجر به جلوگیری از تصادفات جاده‌یی می‌شود.
متاسفانه در سال‌های اخیر این قبیل اقدامات در کشور بسیار ناچیز بوده به گونه‌یی که در این رابطه بعضا کشورهای نه چندان پیشرفته همسایه با اشراف به اهمیت موضوع گوی سبقت از ما ربوده‌اند. این مساله جدای از کاهش تلفات وحوش، با توجه به خسارات وارده به اتومبیل و گاها حوادث جرحی متعاقب آن برای سرنشینان خودرو، کاملا توجیه اقتصادی داشته و اثرات آن در دراز مدت نمود خواهد یافت.»
فرناز حیدری – علیرضا هاشمی
اعتماد
