تاریخ انتشار : شنبه ۲۱ دی ۱۳۹۲ زمان انتشار : ۰۸:۵۵

شهروندان:
ابزارهای الکترونیکی از رایانه تا لپ‌تاپ، تلفن همراه، گجت‌های متنوع و حتی یخچال و تلویزیون که نقش مهمی در زندگی امروز ما دارند باعث تسهیل در امور روزمره زندگی و افزایش رفاه و آسایش بشر شده‌اند.

اما گسترش روزافزون کاربرد محصولات الکترونیک به تولید زباله‌های الکترونیک منجر می‌شود که به عنوان یکی از پیامدهای ناشی از پر رنگ شدن نقش این ابزار در زندگی امروز، معضلی جهانی شناخته می‌شود.

جامعه جهانی با حجم قابل توجهی از انواع زباله‌های الکترونیک مواجه است که تهدیدی جدی علیه محیط‌زیست به شمار می‌آید و هزینه‌های زیادی به کشورها تحمیل می‌کند. یکی از مهم‌ترین ویژگی‌های زباله‌های الکترونیک، وجود عناصر سمی فراوان ازجمله فلزات سنگین است که سرنوشت آنها در زباله‌های شهری می‌تواند به پیامدهای نامطلوب و متعددی برای سلامت انسان و محیط زیست منتهی شود.

ریختن زباله‌های الکترونیک در سطل‌های زباله و وجود آنها در انبوهی از پسماندهای‌تر آغاز این راه است. با تبدیل زباله‌ها به کود کمپوست و ورود عناصر و ذرات زباله‌های الکترونیک در این فرآیند و در ادامه، راه‌یافتن این عناصر به اراضی کشاورزی و فرآورده‌های غذایی، مسیری برای اثرگذاری این مواد سمی و خطرناک بر سلامت مردم ایجاد خواهد شد که اثرات فاجعه‌بار آن تا نسل‌ها در موجودات زنده باقی خواهد ماند.

به همین دلیل دفع پسماندهای الکترونیک با توجه به خطرات بالقوه‌ای که دارد، باید به روش علمی انجام شود تا اثرات مخرب کمتری از خود برجای بگذارد. برای مثال اگر زباله‌های الکترونیک را در قالب‌های بتونی و در عمق هشت‌متری زمین دفع کنند، مواد خطرناک آنها وارد محیط زیست نمی‌شود. به همین علت در بسیاری از کشور ها مراکزی برای جمع‌آوری زباله‌های الکترونیک وجود دارد. در این مراکز زباله‌ها تفکیک شده و براساس خطری که دارد، تقسیم‌بندی می‌شود تا به صورت جداگانه و در شرایط مناسب دفع شود. بنابراین با توجه به این که پیامدهای ناشی از زباله‌های الکترونیک بیش از همه دامنگیر انسان می‌شود، باید برای این معضل زیست محیطی چاره‌ای اندیشید. اگرچه با توجه به این که این زباله‌ها مقاوم است و قدرت نفوذپذیری بالایی در آب و خاک دارد، می‌تواند حیات گیاهان و موجودات آبزی را نیز به خطر اندازد.

 افزایش ۳۳ درصدی زباله‌های الکترونیک

بسیاری از کاربران دنیای دیجیتال، رایانه‌ها و گوشی‌های تلفن همراه قدیمی و از رده خارج خود را دور می‌اندازند و مدل‌های جدیدتری را جایگزین آنها می‌کنند، اما آیا تا به حال با خود فکر کرده‌اید چه سرنوشتی در انتظار زباله‌های الکترونیک است؟

اگر برای بازیافت صحیح و اصولی زباله‌های الکترونیک چاره‌ای اندیشیده نشود، حاصل انقلاب بزرگ دیجیتال برای زمین و محیط زیست چیزی جز سم خالص نخواهد بود. این حقیقتی است که تد اسمیت، بنیانگذار ائتلاف مبارزه با سموم دیجیتال، آن را به بشر گوشزد کرده است. اگرچه شاید روی بدنه همه محصولات الکترونیک نشان سه گوش قابل بازیافت را دیده باشید، اما تحقیقات نشان می‌دهد درج این نشان و استاندارد بودن کالای مصرفی به معنی تعهد تولیدکننده به ضوابط زیست‌محیطی و امکان بازیافت این محصول نخواهد بود.

گزارش جدید سازمان ملل حاکی است تا چهار سال دیگر حجم زباله‌های الکترونیک ابزارهای مختلف از گوشی‌های تلفن همراه تا رایانه‌ها، یخچال‌ها، نمایشگرها و دیگر دستگاه‌های الکترونیک به ۳۳ درصد کل زباله‌های سیاره زمین افزایش خواهد یافت. به عبارت دیگر، زباله‌های الکترونیک تا سه سال آینده به اندازه‌ای افزایش خواهد یافت که می‌توان با این حجم از زباله ۲۰۰ آسمانخراش صد طبقه ساخت. براساس اطلاعات ارائه شده از سوی سازمان ملل، دولت‌ها و سازمان‌های غیردولتی و علمی تا پنج سال آینده همچنان کشورهای آمریکا و چین در فرآیند تولید زباله‌های الکترونیک پیشگام خواهند بود. البته با توجه به این که تعریف کشورهای مختلف از زباله الکترونیک بسیار متغیر بود، دسترسی به اطلاعات دقیق و جامع درباره زباله‌های الکترونیک کشورهای مختلف بسیار دشوار به نظر می‌رسید.

برای مثال در کشورهای اروپایی هر وسیله دارای باتری یا سیم برق در گروه زباله‌های الکترونیکی قرار می‌گیرد، اما در آمریکا فقط ابزارهای الکترونیک ازجمله تلویزیون و رایانه، زباله الکترونیکی به شمار می‌آید، اما در نقشه جدید ارائه شده، اطلاعات ۱۸۴ کشور دنیا با حجم تخمینی زباله الکترونیکی و الکتریکی گنجانده شده است. سال گذشته ۵۴ میلیون تن زباله الکترونیکی در سطح دنیا تولید شده است. به عبارت دیگر به ازای هر نفر از جمعیت هفت میلیارد نفری ساکن کره زمین ۲۰ کیلوگرم زباله الکترونیکی و الکتریکی تولید شده است. بر این اساس پیش‌بینی می‌شود تا سه سال آینده تولید زباله‌های الکترونیک در سطح دنیا با ۳۳ درصد افزایش به ۷۲ میلیون تن برسد. این زباله‌ها که بلای جان زندگی مدرن و پیشرفته بشر امروز شده، نه‌تنها عوارض زیست محیطی به همراه دارد بلکه می‌تواند تهدیدی جدی علیه سلامت بشر باشد. براساس نقشه تهیه شده، کشور چین با تولید ۲/۱۲ میلیون تن زباله در تولید زباله‌های الکترونیک پیشگام است و پس از آن ایالات‌متحده آمریکا با تولید ۱۱ میلیون تن زباله الکترونیک در ردیف دوم این فهرست قرار می‌گیرد.

 کنوانسیون «بازال»

با توجه به اهمیت این موضوع، سال ۱۹۹۲ کنوانسیونی موسوم به کنوانسیون بازال به تصویب رسید که براساس این کنوانسیون کشورهای عضو موظف هستند حداقل میزان جابه‌جایی ضروری را در زباله‌های پرخطر و بویژه زباله‌های الکترونیکی اعمال کرده و با ایجاد تمهیدات لازم این گروه از زباله‌ها را بازیافت کنند، اما هنوز بسیاری از کشورهای عضو این کنوانسیون که بیش از ۱۷۵ کشور در سطح دنیا آن را امضا کرده‌اند، اقدام مناسبی برای حل این مشکل صورت نداده‌اند و بخش عمده‌ای از زباله‌های الکترونیک از کشورهای آمریکایی و اروپایی به کشورهای جهان سوم و قاره آفریقا ارسال می‌شود. البته آمریکا و چین از معدود کشورهایی هستند که این کنوانسیون را امضا نکرده‌اند و همچنان از امضای این معاهده سرباز می‌زنند. اگرچه ۷۰ درصد زباله‌های الکترونیک در کارخانه‌های چین بازیافت می‌شود، اما میعادگاه اصلی زباله‌های الکترونیک که اثرات مخرب آن بیش از هر جای دیگر در آنجا نمایان می‌شود، غرب آفریقا و قلب کشور غناست که به یکی از بزرگ‌ترین زباله‌دانی‌های الکترونیک و مسموم‌ترین محیط زیست جهان تبدیل شده است.

 داستان زباله‌های الکترونیک در ایران به کجا رسید

کشور ما ازجمله ۱۷۵ کشوری است که کنوانسیون بازال را امضا کرده، اما متاسفانه قوانین و سیستم مدون و مشخصی برای بازیافت زباله‌های الکترونیک وجود ندارد. اگرچه در کشور ما بررسی دقیقی برای تخمین حجم زباله‌های الکترونیک انجام نشده، اما به نظر می‌رسد کشور ما از نظر تولید زباله‌های الکترونیک در سطح بالایی قرار دارد که بخشی از آن همراه با دیگر زباله‌ها و بدون توجه به شیوه‌های علمی و اصولی بازیافت این گروه از زباله‌ها دور ریخته می‌شود و بخش قابل توجهی از آن نیز انبار می‌شود. در بعضی مناطق شهرهای بزرگ، مراکزی برای جمع‌آوری زباله‌های الکترونیک راه‌اندازی شده، اما همچنان بسیاری از قطعات الکترونیک غیرقابل بازیافت در زیر خاک مدفون می‌شود که در بلند مدت آسیب‌های زیست‌محیطی متعددی به همراه خواهد داشت.

البته سازمان محیط زیست و شهرداری برای مقابله با این موضوع، طرح‌هایی را در دستور کار خود قرار داده‌اند که هنوز به نتیجه نرسیده است. هر کالای الکترونیک حاوی بیش از ۳۰ درصد پلاستیک، ۷ درصد سرب، حدود ۴۰ درصد آلومینیوم و مقادیر ناچیزی طلا، نقره، آهن و همچنین فلزات سنگینی مانند جیوه، آرسنیک و کادمیوم است. بازیافت و دفع اصولی این گروه از زباله‌ها نه‌تنها از نظر اقتصادی به‌صرفه خواهد بود، بلکه می‌تواند خطرات زیست‌محیطی ناشی از آن را نیز کاهش دهد. اگرچه در کشور ما قوانین مدونی درباره بازیافت زباله‌های الکترونیک وجود ندارد، اما براساس قوانین جهانی بازیافت این گروه از زباله‌ها به میزان چهار کیلوگرم به ازای هر نفر الزامی است. بر این اساس تولیدکنندگان موظف به تامین بودجه طرح‌های بازیافت هستند و خرده‌فروشان نیز برای بازپس‌گیری قطعات الکترونیک مستهلک و ازکارافتاده خدماتی را به مشتریان خود ارائه می‌کنند.

 خرید ممنوع

براساس نقشه جدیدی که درباره وضع زباله‌های الکترونیک در سطح دنیا تهیه شده، هر کانادایی سال گذشته به طور متوسط ۲۴ کیلوگرم زباله الکترونیکی تولید کرده است. با یک محاسبه می‌توان گفت در مجموع در این کشور بیش از ۸۶۰ هزار تن زباله الکترونیک تولید شده که معادل وزن ۱۷۰۰ هواپیمای بوئینگ ۷۴۷S است که وقتی همه مسافران سوار هواپیما شده‌اند به طرف مقصد حرکت می‌کند. تولید زباله‌های الکترونیک در ایالات متحده آمریکا حدود ۹ میلیون و ۳۵۹ هزار تن است. به عبارت دیگر در این کشور تولید سرانه زباله ۲۹ کیلوگرم است. براساس این نقشه کشورهای ثروتمند نقش بیشتری در تولید زباله‌های الکترونیک دارند.

هائیتی ازجمله کشورهایی است که کمترین حجم زباله الکترونیک را تولید می‌کند. در این کشور سال گذشته در مجموع ۸۰۰۰ تن زباله تولید شده است، یعنی تولید سرانه زباله در این کشور کمتر از یک کیلوگرم بوده است. در افغانستان سال گذشته ۱۹ هزار تن زباله تولید شده و به عبارتی می‌توان گفت هر یک از ساکنان این سرزمین فقط حدود ۵۸۰ گرم زباله تولید کرده است. کشور سنگاپور در مقایسه با کانادا ثروتمندتر است. در این کشور کوچک، تولید سرانه زباله‌های الکترونیک در سال گذشته ۳۶ کیلوگرم بوده است. در کشور لوکزامبورگ که کشوری با جمعیت ۵۲۰ هزار نفر است، در مقایسه با کشور آمریکا که جمعیت آن ۳۱۴ میلیون نفر است، میزان فروش لوازم و تجهیزات الکترونیک جدید در بازار این کشور بیشتر است. نوآوری در دنیای دیجیتال حرف اول را می‌زند، بویژه در دنیای گوشی‌های تلفن همراه، لپ‌تاپ‌ها و رایانه‌ها که طراحان در تلاش هستند با شکل ظاهری این ابزارها مصرف‌کنندگان را به طرف خرید مدل‌های جدید ترغیب کنند، اما سوال اینجاست چرا این افراد باهوش راهی برای افزایش طول عمر ابزارهای الکترونیکی یا استفاده مجدد بهینه از آنها پیدا نمی‌کنند؟

یک راهکار ساده برای حل معضل این است که به دنبال خرید محصولات جدید نرفته و از همان ابزارها و وسایلی که داریم برای مدت زمان طولانی‌تری استفاده کنیم.

 فرانک فراهانی جم

جام‌جم