پیش‌بینی آینده با بررسی گذشته
شهروندان – بهرام عکاشه*:
همان‌گونه که همه ما می‌دانیم، کشور ما زلزله‌خیز است. اگر به تاریخ زلزله‌های کشورمان مراجعه کنیم، می‌بینیم بارها زلزله‌های کوچک و بزرگ و ویرانگری در کشور ما روی داده است. به روش‌های بسیار متفاوتی می‌توان به وقوع زلزله‌ها در یک منطقه پی برد و آنها را شناخت و بررسی کرد، از جمله روش‌های دستگاهی، گزارشی، تاریخی و دیرینه‌شناسی.
برای اظهارنظر در مورد زلزله، داشتن داده‌های مربوط به یکصد سال و ۲۰۰سال گذشته کافی نیست، بلکه باید از داده‌های حاصل از دیرینه‌زلزله‌شناسی هم استفاده کرد. اهمیت این شاخه جدید علم در این است که ما با دانستن رویدادهای زلزله‌ای که در نیم‌میلیون‌سال پیش یا یک‌میلیون‌سال پیش، در یک منطقه خاص روی داده است، به تاریخچه زلزله‌های آن منطقه پی برده و در نتیجه به اطلاعات بسیاری درباره ساختار زمین‌شناسی منطقه و احتمال زلزله‌خیزی آن پی می‌بریم.
لازم به ذکر است که این داده‌ها و اطلاعات گوناگون، از علوم مختلف مانند زمین‌شناسی یا روش‌هایی مانند ترانشه‌زدن به دست می‌آید. پس بدون داشتن اطلاعات دیرینه‌زلزله‌شناسی اظهارنظرهای ما بسیار ابتدایی خواهد بود.
تهیه نقشه‌های زلزله‌خیزی بسیار مهم و حیاتی است. اولین‌بار در سال۱۹۶۲ (یعنی حدود ۵۰سال پیش) توانستیم نقشه زلزله‌خیزی جهان را تهیه کنیم. در آن سال‌ها، فقط در اروپا می‌شد چنین پژوهش‌هایی انجام داد یا نقشه زلزله‌خیزی منطقه‌ای را رسم کرد. در کشور خود ما هم حدود ۵۰ سالی است که شبکه زلزله‌نگاری تاسیس شده و ما توانسته‌ایم به فعالیت‌های پژوهشی در این زمینه بپردازیم و در چهار، پنج‌سال اخیر هم توانستیم شبکه‌ای خاص در کشور خودمان راه‌اندازی کنیم.
اکنون به جرات می‌توانیم بگوییم ما با داشتن این شبکه زلزله‌نگاری، در هر روز حدود ۴۵زلزله را ثبت می‌کنیم که البته بیشتر آنها خفیف است و محسوس نیست. ما هم‌اکنون در کشورمان به دست‌کم چندصد پایگاه زلزله‌نگاری برای ثبت اطلاعات نیاز داریم تا ببینیم وضعیت مناطق مختلف کشور از لحاظ زلزله‌خیزی چه شکلی است. اما باید به این نکته هم توجه کرد هر زمانی که می‌خواهیم درباره زلزله‌خیزی یک منطقه (مثل شهر تهران یا استان فارس یا…) اظهارنظر کنیم، حتما به داده‌های دستگاهی، تاریخی و به‌خصوص داده‌های دیرینه‌زلزله‌شناسی نیاز داریم.
رشته دیرینه‌زلزله‌شناسی، علم جدید و نوینی است و لازم است تحقیقات زیادی در این زمینه صورت گیرد زیرا این شاخه علمی، کم‌کم و در آینده نزدیک، به یک رشته مستقل تبدیل می‌شود و بدون داشتن اطلاعاتی درباره وضعیت زلزله‌خیزی یک منطقه در چندصدمیلیون‌سال گذشته تا چندصدهزارسال پیش، به هیچ‌وجه نمی‌توان درباره احتمال زلزله‌خیزبودن آن اظهارنظر کرد، یعنی هیچ اطلاعاتی درباره محدوده مکانی و زمانی خطر یا بزرگی و شدت آن نداریم. اما به کمک دیرینه‌زلزله‌شناسی می‌توانیم اظهارنظرهایمان را دقیق‌تر کنیم. رشته علمی زمین‌شناسی و زلزله‌شناسی در کشور ما جوان است.
علم ژئوفیزیک در سال‌های ۱۳۳۶ و ۱۳۳۷ در کشور ما پایه‌گذاری شد. یکی از دلایلش هم آن بود که لازم بود نقشه جهانی از مناطق زلزله‌خیز جهان تهیه شود. در سال‌های بعد هم به کمک شبکه زلزله‌نگاری جهانی، یک شبکه زلزله‌نگاری در تهران تاسیس کردیم و به کمک همین شبکه بود که دریافتیم تهران به‌شدت در معرض خطر زلزله است.
در هر حال، همه اطلاعات مربوط به زلزله‌های دستگاهی، تاریخی و دیرینه‌شناسی باید فراهم شود تا انسان بتواند به دقت درباره احتمال لرزه‌خیزی یک منطقه اظهارنظر کند که قابل‌قبول باشد و ستاد بحران هم بتواند در این زمینه فعالیتی انجام دهد. با توجه به اینکه بیش از ۸۰درصد شهرهای ما در معرض خطر زلزله است، لازم است با استفاده از دانش‌های جدید، درباره احتمال زلزله‌خیزی یک منطقه اطلاعات کافی را به دست آوریم. اما اکنون پرسشی که پدید می‌آید این است که دانشمندان چگونه می‌توانند تشخیص دهند که در دوره زمانی خاص در گذشته، در یک منطقه‌ای زلزله‌ای روی داده است یا خیر.
برای این کار روش‌های متفاوتی وجود دارد از جمله بررسی‌های زمین‌شناختی. همان‌گونه که می‌دانید زمین از لایه‌هایی ساخته شده است که معمولا مرتب و منظم روی هم قرار دارند اما در برخی مواقع می‌بینیم این لایه‌ها جابه‌جا شده‌اند که همین موضوع نشان‌دهنده این است که زلزله‌ای در اینجا روی داده است. اگر ما بتوانیم به روش‌های زمین‌شناختی، سن این لایه‌ها را تخمین بزنیم، به‌راحتی می‌توانیم درباره زمان وقوع این زلزله‌ها اظهارنظر کنیم.
برای مثال زمانی که برجی را می‌سازند، برای آماده‌سازی پی ساختمان، زمین را تا عمق زیاد می‌کنند. در پی برخی از ساختمان‌ها، آثار و نشانه‌هایی از وجود گسل یا تغییرجهت لایه‌ها مشاهده شده که نشان‌دهنده وقوع زلزله است و به همین دلیل، خطر زلزله‌خیزی در این مناطق بیشتر است و باید به این موضع توجه کرد. اگر خدای‌ناکرده زلزله‌ای در تهران روی دهد، با کمال تاسف باید گفت ویرانی‌های آن بسیار خواهد بود و به همین دلیل باید با استفاده از علوم جدید مانند دیرینه‌زلزله‌شناسی، به احتمال وقوع زلزله در شهرهای مختلف کشور پی برد و برای مقابله با پیامدهای آن چاره‌اندیشی کرد.
*پیشکسوت علم زلزله‌شناسی ایران
شرق
