تمدن ما و بحران آب
شهروندان – مصطفی عابدی:
آب در کنار هوا مهم‌ترین ماده برای زندگی و ادامه حیات بشر است و از حیث کالا بودن از چند جهت با سایر کالاها تفاوت دارد. اول این که بدون آب امکان زندگی فراهم نیست و از این حیث مثل هواست. ولی چون همه جا هوا وجود دارد، لذا بحثی درباره کمبود آن نمی‌شود، درحالی‌که کاهش و کمبود آب بسیار مهم است.
دوم این که نقل و انتقال آب به راحتی صورت نمی‌گیرد، زیرا نیاز مصرفی آن به اندازه‌ای است که واردات آن جز در موارد خاص امکان‌پذیر نیست. سوم این که خرابی‌های رخ داده در مورد این کالا به سهولت قابل ترمیم و جبران نیست. بنابراین هرگونه سهل‌انگاری درباره منابع آب، خسارات جبران‌ناپذیری خواهد داشت. ایران از این رو که در منطقه خشک و کم‌آب قرار دارد و از آن‌جا که تغییرات آب و هوایی در سال‌های گذشته و آینده، میزان خشکسالی آن را بیشتر خواهد کرد و بالاخره به دلیل نادرستی سیاست‌های بهره‌برداری از آب در چند دهه گذشته، در آینده نه چندان دوری با بحران جدی آب مواجه خواهد شد.
بحرانی که برخی برآوردهای بین‌المللی حاکی از آن است که در چند‌سال آینده، حداقل ٣ میلیون نفر از جمعیت کشور به دلیل کمبودهای ناشی از وضعیت آب، اقدام به جابجایی و مهاجرت کنند. بحرانی که دیر یا زود بسیاری از شهرهای کشور ازجمله تهران و سایر شهرهای بزرگ را دچار کم‌آبی خواهد کرد. بحران آب نه‌تنها اشکالات زیست‌محیطی مثل دریاچه ارومیه یا آلودگی آب‌های رودخانه‌ای و زیرزمینی ایجاد خواهد کرد، بلکه مشکلات امنیتی و مهاجرتی را نیز به وجود خواهد آورد. نه فقط در سطح ملی، بلکه در سطح بین‌المللی نیز وقوع این بحران‌ها جدی است.
شاید اغراق نباشد که گفته می‌شود جنگ‌های آینده نه بر سر منابع انرژی بلکه بر سر منابع آب است و در این مناقشات کشورهایی دست بالا را خواهند داشت که بر منابع آب مسلط هستند. وضعیت امروز عراق و سوریه در برابر ترکیه که بر سر شاخه‌های دجله و فرات تسلط دارد، نمونه روشن این واقعیت است. در کشور نیز مسائلی که سال گذشته در اصفهان و به دنبال خشک شدن زاینده‌رود و نرسیدن آب به اراضی پایین دست اصفهان و کناره‌های گاوخونی رخ داد، مشتی از نمونه خروار است. به همین دلیل انتظار می‌رود که سیاست‌های دولت و در سطح بالاتر حکومت، درباره آب و حفظ منابع آبی کشور هر چه زودتر تدوین و به‌عنوان یک محور مهم در برنامه ششم درج شده و به‌طور جدی و نه مثل سایر برنامه‌ها، به اجرا درآید. اگرچه تعیین و تدوین این سیاست‌ها به عهده کارشناسان است، ولی برخی از موارد آن را می‌توان مرور کرد.
١- انتقال و احداث صنایعی که نیازمند به آب هستند در مناطق ساحلی جنوب کشور. این مسأله در ابلاغیه سیاست‌های جمعیتی نیز مورد اشاره قرار گرفته است. کافی است که به یک نمونه تخطی از این محور اشاره شود. طرح فولاد مبارکه در اصل باید کنار خلیج‌فارس احداث می‌شد تا آب خود را از دریا تأمین کند، ولی آن را به اصفهان آوردند که از آب‌های کوهرنگ استفاده کند که سالانه ده‌ها میلیون مترمکعب از باکیفیت‌ترین آب‌های کوهرنگ که برای شرب مناسب و ارزشمند است اتلاف شود و پسماند آن نیز محیط‌زیست منطقه را خراب کند!
٢- کشت محصولات آب‌بر هنوز رواج دارد. در حالی که این کار به نفع کشاورزی و اقتصاد کشور نیست. ایران می‌تواند این‌گونه محصولات را از کشورهایی که آب فراوان دارند خریداری و به جای آن محصولاتی را کشت کند که آب کمتری مصرف می‌کنند، و حتی قیمت بالاتری دارند. این کار را به‌عنوان واردات آب مجازی می‌شناسند. زیرا با چنین سیاستی، مقدار زیادی آب به صورت مجازی وارد کشور می‌شود. این سیاست در زمینه تولیدات صنعتی نیز باید رعایت شود.
٣- سیاست یکپارچه‌سازی اراضی و آبیاری‌های مدرن که مصرف آب و تبخیر کمتری دارد باید در اولویت قرار گیرد. به‌ویژه اراضی زیر سدها که متاسفانه بسیاری از این اراضی همچنان غیرمفید مانده‌اند. دولت می‌تواند با حمایت از آبیاری‌های مدرن مثل آبیاری قطره‌ای یا بارانی یا کشت محصولات گلخانه‌ای و اختصاص وام‌های مناسب برای این کار، به حفظ و نگهداری منبع مهم حیات یعنی آب کمک کند.
۴- سیاست نفوذ آب به زیرزمین و حفظ آن ازجمله از طریق احداث آبخوان‌ها، یکی از موفق‌ترین سیاست‌هایی است که کمتر مورد توجه قرار می‌گیرد. علاقه دولت‌ها و مدیران به احداث بناها و طرح‌های عظیم مثل سدها که معمولا می‌توان هرکدام آنها را برای چند بار افتتاح کرد و نوار افتتاحیه را با قیچی برید، موجب شده که از اجرای طرح‌های کوچک و مفید مثل آبخوان‌داری غفلت شود.
۵- تغییر سیاست‌های آبرسانی در شهرها از اهمیت زیادی برخوردار است. عدم تفکیک میان آب شرب با آب شست‌وشو و آبیاری باغچه خسارات سنگینی را بر منابع مالی و آبی کشور وارد کرده است. بررسی این‌که چرا در گذشته چنین اقداماتی انجام نشده نیز به درک وضع نقاط ضعف نظام برنامه‌ریزی ایران کمک می‌کند.
اینها نمونه‌هایی از سیاست‌هایی است که موجب حفظ منابع آبی کشور به‌عنوان مایه حیات بشر خواهند شد. ولی آنچه که مهم است، طرح عمومی این بحث میان مردم و نخبگان برای ایجاد حساسیت اجتماعی و پیدا کردن راه‌حلی برای این عنصر مهم تمدن بشر است. بدون آب تمدن بی‌معناست. در آینده نه چندان دور بسیاری از تمدن‌های فاقد آب از صحنه تاریخ حذف و از ذهن بشر فراموش خواهند شد. تمدن ایرانی به دلیل احداث هزاران قنات برای تأمین آب پایدار حفظ شده و مردمان دیگر مناطق نیز به دلیل خشکسالی به این کشور آمدند. بنابر این کاری نکنیم که اتلاف منابع آبی کشور تمدن خود را نابود کنیم.
شهروند
