تاریخ انتشار : شنبه ۱۷ خرداد ۱۳۹۳ زمان انتشار : ۱۸:۰۷

شهروندان – سید حمید احمدی*:
به ندرت می توان روزی را سپری کرد که در یکی از رسانه های جمعی دیداری یا شنیداری مطلبی در مورد بحران آب در ایران و مشکلات و معضلات ناشی از آن به میان نیاید و چه بسا که این تکرار و مکررات از اهمیت اصل موضوع بکاهد و عموم را نسبت به آنکه همان کاهش شدید کمی و کیفی منابع آبی کشور است، بی تفاوت کند.

به استناد مطالعات طرح جامع آب کشور، منابع آب تجدیدپذیر کل کشور ۱۳۰ میلیارد متر مکعب است که حدود ۵/۸۹ میلیارد متر مکعب جهت مصارف بخش‌های کشاورزی، صنعت و معدن و خانگی برداشت می شود که از این میزان حدود ۸۳ میلیارد مترمکعب آن (۹۳ درصد) به بخش کشاورزی، ۵/۵ بخش خانگی و مابقی به بخش صنعت و نیازهای متفرقه دیگر اختصاص دارد. پرواضح است که بخش کشاورزی نقش بسیار چشمگیری در کاهش منابع آب دارد و سال به سال نیز بر سهم آن از منابع آب کشور افزوده می شود.

عامل اصلی محدود کننده کشاورزی در ایران آب است و از حدود ۳۷ میلیون هکتار اراضی مناسب جهت عملیات کشت و زرع، به دلیل محدودیت منابع آب در حال حاضر حدود ۸/۷ میلیون هکتار به صورت فاریاب (کشت آبی) و ۶ میلیون هکتار نیز تحت کشت دیم است و ۵/۴ میلیون هکتار نیز آیش است. با وجود وسعت تقریبا یکسان کشت دیم و آبی کشور، بیشتر تولیدات کشاورزی از بخش فاریاب حاصل می شود. به طوری که تقریبا نزدیک به ۹۰ درصد کل تولید محصولات کشاورزی ایران از کشت های آبی حاصل شده است.

همچنین تحلیلی بر آخرین آمار انتشاریافته توسط سازمان خواروبار و کشاورزی ملل متحد (فائو)، کل سطح زیر کشت (آبی و دیم) ایران از ۱۱ میلیون هکتار در سال ۱۳۷۹ (۲۰۰۰ میلادی) به تقریبا ۱۴ میلیون هکتار در سال ۱۳۹۱ (۲۰۱۲ میلادی) افزایش یافته است که درهمین راستا سالانه به طور متوسط ۷ میلیون تن تولید محصولات کشاورزی افزایش یافته است که حاکی از پتانسیل بالای کشور در تولیدات و خودکفایی کشاورزی است.

با این حال در همین مدت بروز خشکسالی شدید در سال آبی ۱۳۸۷-۱۳۸۶ نیز باعث شده تا سطح زیر کشت و به فراخور آن تولید محصولات کشاورزی در آن سال کاهش یابد که این امر نشان دهنده وابستگی شدید تولیدات کشاورزی به منابع آبی است. از آنجایی که ایران در ناحیه خشک و نیمه خشک دنیا قرار گرفته و با میانگین بارش های سالانه ۲۵۰ میلیمتر که یک سوم متوسط جهانی بارش است، بدیهی است که افزایش تولید محصولات کشاورزی و تامین مایحتاج غذایی جمعیت رو به رشد این کشور، مستلزم تامین منابع آبی کافی و وافی است و هرگونه خللی در این مهم باعث کاهش تولید محصولات کشاورزی در سطح ملی می شود. با این حال عوامل مختلفی مانند رشد جمعیت، افزایش سطح زیر کشت، کاهش بارندگی و بروز خشکسالی های پی درپی باعث شده که نیاز به تامین آب در بخش کشاورزی از منابع سطحی و زیرزمینی افزایش قابل توجهی یابد و از آنجایی که میزان آب تجدیدپذیر کشور تقریبا ثابت است، لذا عدم برنامه ریزی صحیح برای استفاده روزافزون از منابع آب موجود منجر به بروز بحران های بسیار شدید تر آب بالاخص در بخش کشاورزی خواهد شد که تبعات اجتماعی، اقتصادی و فرهنگی سنگینی در بر خواهد داشت.

با وجود تمام مسائل پیش آمده که در چندین سال گذشته نیز به کرات و به وفور در مناطق زیادی از کشور خودنمایی کرده است، مشکل اصلی و بسیار حاد در کشاورزی ایران بالابودن میزان تلفات آب در بخش کشاورزی است به گونه یی که در حدود ۶۷ درصد آب در بخش کشاورزی تلف می شود و منجر به کاهش «بهره وری آب در کشاورزی» است.

بهره وری آب در کشاورزی که به طور جدی از سال ۲۰۰۵ میلادی در دنیا مورد توجه جدی محققان و مروجان کشاورزی قرار گرفته است، شاخصی است که نسبت مقدار محصول تولید شده را نسبت به حجم آب مصرف شده بیان می کند و معمولابرای سهولت حسب کیلوگرم بر مترمکعب بیان می شود. بنابراین هرچه این نسبت بیشتر باشد نشان دهنده مصرف صحیح تر آب است. لذا راهکار اصلی تامین امنیت غذایی آینده کشور در گروی افزایش «بهره وری آب در کشاورزی» است و این افزایش علاوه بر سایر عوامل موثر، در گروی افزایش راندمان آبیاری و به ویژه راندمان کاربرد در مزرعه است که با توجه به بررسی های انجام شده، میزان آن در کشور پایین است و در حدود ؟درصد برآورد شده است. راندمان آبیاری رابطه مستقیمی با بهره وری آب در کشاورزی دارد و با افزایش راندمان آبیاری، بهره وری آب نیز افزایش خواهد یافت.

بنابراین افزایش «بهره وری آب در کشاورزی» باعث می شود که از آب موجود بهتر استفاده شود و در نتیجه می توان اراضی مرغوب بیشتری را زیر سطح کشت برد و محصولات کشاورزی بیشتری تولید کرد یا اینکه با ذخیره منابع آب موجود امکان استفاده در کشت های بعدی را فراهم کرد.

مطالعات گسترده روی محصولات کشاورزی غالب در ایران (گندم، جو، ذرت، یونجه، برنج، چغندر قند، سیب زمینی، گوجه فرنگی، پیاز، هندوانه، کاهو و…) نشان داده است که بهره وری آب در کشت آبی در ایران از ۲/۰ تا ۹/۰ کیلوگرم بر متر مکعب آب در مناطق مختلف کشور تغییر می کند که نسبت به سایر کشورهای دنیا بسیار کمتر است.

گرچه این شاخص به شرایط آب و هوایی وابسته است اما مقدار متوسط آن در ایران تقریبا ۸۰/۰ کیلوگرم بر متر مکعب آب است. به عنوان مثال متوسط بهره وری آب در تولید گندم در ایران ۳۴/۰ کیلوگرم بر مترمکعب آب مصرفی است که در مقایسه با کشورهای با شرایط نسبتا مشابه ایران کمتر است.

متوسط بهره وری آب در تولید گندم در اتیوپی ۴۰/۰، سوریه ۴۵/۰، عمان ۴۸/۰، عربستان سعودی ۵۱/۰، لبنان ۶۱/۰، هند ۶۱/۰، ترکیه ۶۵/۰، اسپانیا ۸۱/۰، یونان ۸۲/۰، مکزیک ۹۳/۰، مصر ۱۰/۱ و چین ۴۵/۱ کیلوگرم بر متر مکعب آب است. با این حال مطالعات نشان داده است که با اعمال صحیح اصول کشاورزی، استفاده از روش ها و مفاهیم نوین آبیاری و افزایش راندمان آبیاری می توان بهره وری آب در تولید گندم در ایران را به ۲۰/۱ کیلوگرم بر متر مکعب آب رساند. از آنجایی که بهره وری آب در تولید گندم دیم به ازای آب باران بیشتر از گندم آبی است لذا با افزایش راندمان آبیاری در کشت آبی غلات و تخصیص آب صرفه جویی شده به کشت دیم که عملکرد پایین تری نسبت به کشت آبی دارد، می توان بهره وری آب در کشت دیم را نیز به مراتب افزایش داد و ارزش اقتصادی آب را در کشت دیم افزایش داد.

از آنجایی که در برخی استان های کشور (فارس، خوزستان، بوشهر، خراسان) سطح زیر کشت دیم در مقایسه با کشت فاریاب قابل توجه است، تحقق این مهم می تواند کمک شایانی در خودکفایی کشور در تولید محصولات استراتژیک کرده و راهگشایی به سوی اهداف متعالی سیاست های ابلاغی رهبر معظم انقلاب در خصوص اقتصاد مقاومتی و ضرورت آن در بخش آب و ارتقای بهره وری شود. لذا نیکو است که سال نماد سال ۱۳۹۳ «اقتصاد و فرهنگ، با عزم ملی و مدیریت جهادی» را توشه راه قرارداده و با توجه جدی تر به ماده ۱۴۳ قانون پنجم توسعه جمهوری اسلامی ایران برای افزایش بهره وری در بخش کشاورزی که مصرف عمده آب را شامل می شود، به منویات مقام معظم رهبری در سال ۱۳۹۳ جامعه عمل پوشیده شود. قطعا اصلاح الگوی مصرف در کشور، خصوصا در بخش کشاورزی می تواند به پیشرفت و توسعه در صنعت نیز بینجامد و با توجه با میزان محدود و نسبتا اندک بارش سالانه اصلاح الگوی مصرف در بخش کشاورزی و استفاده صحیح از سیستم های مدرن آبیاری تاثیر بسزایی در اقتصاد کشورمان خواهد داشت.

دکترای آبیاری و حفاظت آب (دانشگاه کپنهاگ-دانمارک)*