جرم‌شناسی سبز، راهکاری برای نجات از مرگ تدریجی
شهروندان:
آلودگی هوا، بحران و جنایتی هولناک و غیربشری است که به‌طور متوسط سالانه حدود سه میلیون نفر را در جهان و حدود پنجاه هزار نفر را در‌ایران به کام مرگ می‌فرستد.این «جنایتِ خاموش» که کارناوال قربانیانش امروزه در‌ایران و به‌ویژه تهران، بسیار انبوه شده است، حقیقتاً معضلی فراگیر و جهانی است که مرز نمی‌شناسد.
هر چند که جهانیان از اوایل نیمه نخست قرن بیستم میلادی و با بروز حوادث طبیعی و انسانی ناشی از دودهای آلوده کننده «کارخانه ترایل» که باعث آلودگی شدید هوای سرزمین‌های مرزی کانادا و آمریکا شد، با فرآیند جهانی شدن معضل آلودگیِ محیط زیست آشنا شدند، اما در شرایط کنونی دنیا دیگر تردیدی وجود ندارد که آلودگی زیست محیطی و به‌خصوص آلودگی هوا همه کشورهای جهان اعم از صنعتی و توسعه یافته و یا در حال توسعه را با خطرات عدیده‌ای مواجه می‌سازد و در موج‌های تعادل چرخه حیات انسان‌ها و دیگر موجودات در سراسر دنیا اخلال‌ایجاد می‌کند.
بنابراین، هیچ انسانی در برابر آثار سوءآلودگی هوا امنیت ندارد و آلودگی هوای یک کشور هرگز با وضعیت آب و هوای سایر کشور‌ها بی‌ارتباط نیست. از‌این رو گفت‌و‌گویی با دکترسلمان کونانی دکترای حقوق کیفری و جرم‌شناسی و استاد مدعو دانشگاه اصفهان و واحدهای علوم و تحقیقات داشته‌ایم که از نظرتان می‌گذرد:
آلودگی هوا چیست؟
کونانی با اشاره به آثار مخرب و جهانی آلودگی هوا، گفت: امروزه با حمایت سازمان ملل و دیگر سازمان‌های بین المللی، اسناد و کنوانسیون‌های متعددی تصویب شده‌اند که ضمن شفاف سازی حدود و ثغور مفهومی‌این فرآیند، به خوبی دامنه الزامات کشور‌ها را در راستای تلاش برای مهار و مدیریت آن منعکس کرده‌اند.ایران هم ازجمله کشورهایی است که به بسیاری از‌این اسناد و معاهدات ملحق شده و لذا لازم است که قوانین و مقررات خود را در‌این زمینه با اسناد و کنوانسیون‌های موصوف هماهنگ سازد.این امر، فضیلتی است که گویی نمی‌توان در‌ایران افق روشنی را برای آن ترسیم کرد.
این حقوقدان در تعریف آلودگی هوا توضیح داد: آلودگی هوا اجمالاً به وجود و یافت شدن هرگونه ماده آلوده کننده‌ای در هوا که سبب سازِ ضرر به انسان، حیوانات،گیاهان و بناها و تأسیسات شهری شود، اطلاق می‌شود. به موجب آیین نامه جلوگیری از آلودگی هوا مصوب ۱۳۵۴ خورشیدی، آلودگی هوا عبارت است از؛ وجود یک یا چند آلوده‌کننده در هوای آزاد به مقدار و مدتی که کیفیت آن‌را به‌طوری که مضر به حال انسان یا سایر موجودات زنده یا گیاهان یا آثار و ابنیه باشد، تغییر دهد.
وی در ادامه افزود: همچنین، در‌این آیین نامه در تعریف مواد آلوده کننده آمده است که هر نوع ماده گازی، بخار، مایع و جامد یا مجموعه و ترکیبی از آن‌ها که در هوای آزاد پخش و باعث آلودگی هوا شده یا به آلودگی آن بیفزاید یا تولید بوهای نامطبوع کند، از قبیل دود، ذرات معلق و… ماده آلوده کننده قلمداد می‌شود. طبق آیین نامه موصوف، هوای آزاد عبارت است از جوطبیعی زمین و شامل هوای داخل یک محیط سرپوشیده نیست.
منابع آلوده کننده هوا
این استاد دانشگاه منابع آلوده کننده هوا را به دو دسته طبیعی و مصنوعی تقسیم وتصریح کرد: منظور از منابع طبیعی، مواردی از قبیل آتش سوزی در جنگل‌ها، گرد و غبار، فعالیت آتشفشان‌ها و… است. اما منابع مصنوعی شامل مواردی چون فعالیت کارخانه‌ها و صنایع، وسایل نقلیه موتوری و به‌طور کلی فعالیت‌های انسانی است که سبب آلودگی هوا می‌شوند. آیین نامه جلوگیری از آلودگی هوا، منابع آلوده کننده را در سه مورد احصاء کرده است که عبارت از کارخانجات و کارگاه‌ها، وسایل نقلیه موتوری و منابع متفرقه هستند.
آلوده کردن هوا یک عمل مجرمانه است
کونانی در ادامه افزود: کارخانجات به‌واسطه فعالیت ماشینی و صنعتی خود در امر تولید کالا‌ها و ارائه خدمات همواره در حد قابل ملاحظه‌ای هوا را آلوده می‌کنند و وسایل نقلیه موتوری اعم از درون سوز و برون سوز هم طی فرآیند حمل و نقل و تحرک، آلودگی فراوانی‌ایجاد می‌کنند. کار‌شناسان عقیده دارند در حدود ۶۰ درصد از آلودگی هوای شهر‌ها مربوط به اتومبیل‌ها و سایر وسایل نقلیه موتوری است. منابع آلوده کننده متفرقه هم شامل هر نوع عملی یا رفتاری می‌شود که به نحوی از انحاء موجب آلودگی هوا شود.
این حقوقدان در ادامه خاطر نشان کرد: آلودگی هوا هم سبب مرگ و میر انسان‌ها می‌شود و هم با دامن زدن به‌ایجاد پدیده‌هایی چون باران‌های اسیدی مستقیماً سبب آلودگی آب‌های روان، تخریب منابع طبیعی و آثار و ابنیه به‌ویژه آثار باستانی می‌شود. مرگ و میر ناشی از آلودگی هوا غالباً با امراض و مشکلاتی چون «برونشیت»، «آسم»، «حملات قلبی»، «تنگی نفس» و… ارتباط دارد. در میان انسان‌ها، افرادی چون خردسالان و سالمندان بیش از همه در معرض مخاطرات ناشی از آلودگی هوا قرار دارند. به همین خاطر، در بسیاری از کشور‌ها برای وضعیت تردد چنین افرادی در فضاهای مختلفی چون مدارس، محل کار، محل‌های تفریح و سرگرمی، پارک‌ها و… برنامه‌ها و شرایط خاصی تعریف می‌کنند و معافیت‌ها و الزامات خاص و فراوانی مبذول می‌شود.
جرم‌شناسی سبز چیست؟
وی با اشاره به‌اینکه آلوده کردن هوا براساس اسناد بین المللی یک عمل مجرمانه است، افزود: در قوانین داخلی غالب کشور‌ها ازجمله‌ایران ، مقنن برای‌این عمل وصف مجرمانه قائل شده است.این جرم مصداقی از‌ایجاد اخلال و آسیب در محیط زیست انسانی تلقی می‌شود که امروزه علم «جرم‌شناسی سبز» که مطالعه و مدیریت بزهکاری علیه محیط زیست را در کانون توجه دارد، در ابعاد وسیعی بدان توجه کرده و محتوای آن‌را شفاف ساخته است.
جرمی‌با مسئولیت مشترک
این پژوهشگر و جرم‌شناس حقوقی، در تعریف جرم‌شناسی سبز تصریح کرد: رشته‌ای است که بر جرائمی‌تمرکز دارد که باعث صدمه و آسیب به محیط‌زیست می‌شوند که متأسفانه در تحقیقات جرم‌شناختی مورد غفلت واقع می‌شوند.این رشته، آسیبِ مستقیم یا غیر مستقیم به محیط زیست طبیعی و انسانی را به‌عنوان یک معضل تلقی می‌کند که به تدریج در شرایط مطلوب اکوسیستم و محیط پیرامون اخلال‌ایجاد کرده و حتی ممکن است موجب تخریب آن شود. به هر حال، از منظر جرم‌شناسی سبز، آلوده کردن هوا جرمی‌است که مرتکب آن هر شخصی اعم از حقیقی یا حقوقی می‌تواند باشد و بعضاً از آن به عنوان «جرمی‌با مسئولیت مشترک» یاد می‌شود که افراد مختلفی در تحقق و توسعه آن به‌طور مستقیم یا غیر مستقیم دخالت دارند.
مجازات آلودگی هوا برای مرتکبان و مجرمان
کونانی با اشاره به مجازات آلودگی هوا برای مرتکبان و مجرمان در حقوق‌ایران گفت: به موجب ماده (۹۱۴) قانون مجازات اسلامی، آلوده کردن هوا اقدامی‌است که تهدید علیه بهداشت عمومی‌و موجب آلودگی محیط زیست تلقی می‌شود و می‌تواند مجازات حبس تا یکسال را داشته باشد. البته‌این در شرایطی است که عمل ارتکابی طبق قوانین خاص مشمول مجازات شدیدتری نباشد. وی در ادامه افزود: مستند به مواد متعددی از قانون مجازات اسلامی‌و ازجمله ماده (۲۹۰) و به‌خصوص بندهای (ب) و (پ) آن، چنانچه احراز شود آلودگی هوا به‌طور عمدی صورت گرفته و حجم آن به نحوی است که برای انسان‌ها خطرناک بوده و عملاً موجب مرگ‌و‌میر آن‌ها شود، عمل مرتکب یا مرتکبان حتی می‌تواند حسب مورد، معاونت یا مشارکت یا مباشرت در قتل توصیف شود.
بدیهی است وقتی که مثلاً مسئولان یک منطقه صنعتی آگاهی دارند که افزایش فعالیت کارخانجات به منظور توسعه سطح تولید تبعاً می‌تواند موجب افزایش میزان سوخت و آلودگی شدید‌تر هوا شود، تردیدی نیست که باید‌ایشان را به سبب چنین عملی مسئول و مجرم دانست، حتی اگر اتهام انتسابی به کام مرگ فرستادن فرد یا افرادی آسیب پذیر باشد که به علت تشدید نرخ آلودگی هوا جان سپرده‌اند.
کونانی در ادامه اشاره کرد: علاوه بر چنین تأسیساتی، تک تک دارندگان وسایل نقلیه موتوری که با علم به آلاینده بودن خودروی خود آن‌را در فضاهای شهری به گردش درمی‌آورند و نیز مسئولان نهادهایی چون سازمان حفاظت محیط زیست، شهرداری، وزارت صنایع و… که در راستای مهار سطح و نرخ آلودگی هوا اقدامات مقتضی را مبذول نمی‌دارند، مجرم بوده و مستحق مجازات هستند.
آلودگی هوا، یک قاتلِ همیشه در کمین
این استاد دانشگاه خاطر نشان کرد: با‌این وجود، رویه حاکم بر جامعه‌ایرانی نشان می‌دهد کمتر کسی می‌پذیرداستفاده از یک وسیله نقلیه دودزا و غیر استاندارد جرم است و مجرمانه‌تر از آن، عملِ مسئولانی است که هنوز باور ندارند «آلودگی هوا، یک قاتلِ همیشه در کمین است». باوجود صراحت قانون مجازات اسلامی، افزایش روزانه سطح و نرخ آلودگی هوای کلان شهری چون تهران نشانگر بی‌اعتنایی مردم و مسئولان به قوانین و ناآشنایی آن‌ها با صورت‌های متنوعِ ارتکاب جنایت‌هایی چون «قتل» است که حتی آلودگی هوا هم می‌تواند بستر و مسیری برای ارتکاب آن‌ها باشد. حال گزافه نیست که اگر مرگ و میر ناشی از آلودگی هوا را مدلی نوین از «خودکشی» و «دیگرکشی» خود ساخته و خویش خواسته برای مردم و مسئولان بنامیم.
وی در ادامه افزود: گفتمان جرم‌شناسی سبز، آلودگی هوا ازجمله جرائم چند عاملی توصیف می‌شود که برای مهار و کنترل آن اتخاذ سیاست‌های فراگیری در جامعه لازم است. از یک سو،این جرم ریشه در ضعف نظام قانونی موجود و عدم انجام وظایف صحیح مسئولان و متصدیان امور حفاظتی و بهداشت محیطی در جامعه دارد.
راهکارقانونی مقابله با آلودگی هوا
کونانی در بیان راهکاری برای مقابله با آلودگی هوا، گفت: برای این موضوع باید در بافت و ساختار قوانین موجود و نیز سلسله مراتب مدیریتی جامعه تجدیدنظر کرد. از سوی دیگر، عدم رعایت تخصص‌ها و استانداردهای لازم در ساخت و طراحی وسایل نقلیه موتوری، تجهیزات و ماشین آلات‌صنایع و کارخانجات و… سبب شده است که همیشه استعداد و فضای لازم برای تشدید میزان آلودگی هوا در بدنه نظام شهری وجود داشته باشد.
وی در ادامه افزود: مادامی‌که تأسیسات فنی و صنعتی مذکور از شرایط مطلوب و استانداردهای لازم برخوردار نباشند، هر لحظه انتظار می‌رود بر تعداد و حجم آلاینده‌های هوا افزوده شود. بنابراین، توصیه راهبردی علم جرم‌شناسی برای مهار و مدیریت آلودگی هوا، افزایش سختگیری در نظام قانونی و کاهش عناصر تساهلی و سازش محور آن، ایجاد یک نهاد یا سازمان تخصصی و عمل گرا و تعطیلی و کنار نهادن تأسیسات، صنایع و به‌طور کلی تجهیزات ماشینی معیوب، فرسوده و غیراستاندارد است که آلوده کردن هوا، بخشی از هویت و ساختار آنهاست.
این پژوهشگر حقوقی در ادامه خاطر نشان کرد: پیشگامان جرم‌شناسی سبز مدعی‌اند که آلودگی هوا معضلی است که هیچ مقدار و اندازه‌ای از آن قابل تحمل و اغماض نبوده و باید واجد وصف مجرمانه باشد، زیرا‌این عمل نه تنها دنیای امروز را با مشکل مواجه می‌سازد، بلکه عامل تخریب فضا، منابع و امکاناتی است که به نسل‌های آینده هم تعلق دارد. لذا آثار‌این عمل مجرمانه به زمان خاصی تعلق ندارد، بلکه بخشی از «همیشه» و «آینده‌ای» را تاریک و ناسالم می‌گرداند که قسمت عظیمی‌از صاحبانش هنوز پای به عرصه هستی ننهاده‌اند.
آلودگی هوا در تهران،سوء قصد و جنایتی استمرار یافته است
این حقوقدان گفت:این جنایت، با سلامتی امروز مردمان و فرصت‌های احتمالی برای یک زندگی سالم و شاداب برای نسل آینده چالش دارد و عامل خدشه‌پذیری آنهاست. مع‌الوصف، می‌توان آلوده کردن هوا را «جرمی‌علیه نسل آینده» هم توصیف کرد. کونانی در ادامه خاطر نشان کرد: در چشم انداز دانش جرم‌شناسی سبز می‌توان گفت، آلودگی هوا در کلان شهر تهران، «سوء قصد و جنایتی استمرار یافته» علیه تک تکِ شهروندان است که «اثر انتقالی» شدیدی داشته و عاملانِ خود و بیگناهان را به یک میزان در مظان خطر و آسیب قرار می‌دهد. لذا باید عزم جدی در مقابله با آن داشت و سازوکارهای مختلفی را برای پیشگیری از آن به‌کار بست.
وی در پایان تصریح کرد: استنشاق هوای آلوده از سوی انسان‌هایی که روزانه حدود بیش از ۲۰ هزار بار نفس می‌کشند، استقبال ناخواسته و گریز ناپذیر از یک مرگِ تدریجی است؛ مرگی که بسیار ناعادلانه بوده و آبشخوری جز بی‌تفاوتی مسئولان و مدیران نظام شهری، حماقت و نادانی عده‌ای در برقراری تعامل مخرب با محیط پیرامون و جنونِ ثروت اندوزی و قانون گریزی عده‌ای دیگر که هدفی جز بهره برداری‌های صنعتی و اقتصادی آن‌هم به هر نحوی و به هر قیمتی ولو تخریب محیط زیست ندارند، برای آن قابل تعریف و رهگیری نیست.
زهره شریفی
قانون
