۱۲ استان منابع آب زیرزمینیشان را از دست میدهند
شهروندان:
«مشکلاتی که در سطح تالابهای کشور میبینیم تنها نوک کوه یخی است که از آب بیرون مانده است. مشکل اصلی کلیت منابع آبی کشور است که پیشبینیهای مرتبط با آن اصلا خوشایند و امیدوارکننده نیست.»اینها را دکتر سعید یوسفپور میگوید. مدیرکل محیط زیست استان چهارمحال و بختیاری که در مراسم روز جهانی تالاب در تبریز لوح قهرمان تالابها را دریافت کرده است.
یوسف پور به دلیل تلاش در راستای جلب مشارکتهای مردمی و حمایت از برنامههای تشکلهای مردم نهاد در حفظ و حمایت از تالابها، تعیین حدود تالابها و تثبیت، رد طرحهای تهدیدکننده تالابها، انجام طرحهای پژوهشی در راستای احیای تالابها به خصوص تالاب گندمان و معرفی یک تالاب استان برای ثبت در کنوانسیون رامسر و سایر اقدامات حفاظتی و احیای در حوزه تالاب، به عنوان قهرمان ملی تالاب معرفی شده است.
با این حال مردی که بیشترین تلاش را برای حفاظت و احیای تالابها داشته معتقد است که در دو دهه آینده از ۲۱ استان کشور، ۱۲ استان منابع آب زیرزمینیشان را از دست خواهند داد و به همین دلیل باید اتفاقی اورژانسی در مدیریت منابع آب کشور رخ بدهد.
یوسفپور با تاکید بر اینکه در حوزه سیاست، فرهنگ، محیط زیست و منابع طبیعی اگر تاخیر و خللی در روندها رخ دهد به هیچ عنوان قابل جبران نیست تصریح میکند که دولت، مجلس، برنامهریزان و سیاستگذاران باید دست به اقدامی فوری بزنند، قانونهای لازم را تصویب کنند و اعتبارات لازم تامین شود تا با بحران روبهرو نشویم. به گفته او در استان چهارمحال و بختیاری هم مثل دیگر نقاط جهان تالابها کارکردهای ویژه و گستردهیی دارند. از آن جمله میتوان به تنوع زیستی فراوان در خود تالاب و حاشیه آن، چه به لحاظ جانوری و چه به لحاظ گیاهی اشاره کرد و همچنین کارکردهای گوناگونی همچون تلطیف هوا، جذب کربن، تولید اکسیژن، تقویت منابع آبهای زیرزمینی، تثبیت روانابهای سطحی و … را فراموش نکرد.
آنگونه که یوسف پور میگوید تالابها نقشی جدی در تامین معیشت جوامع محلی نیز دارند که از اصلیترین کارکردهای آن به شمار میرود. در استان چهارمحال و بختیاری این تامین معیشت به شکلهای مختلفی رخ میدهد: چرای دام در زمینهای جاشیه تالاب، استفاده از نیها و گیاهان موجود در تالاب، ماهیگیری، و همچنین استفاده از منابع آبی و همینطور سفرههای آب زیرزمینی تالاب، و به ویژه در سالهای اخیز مباحث مربوط به گردشگری و طبیعت گردی.
البته تالابهای چهارمحال و بختیاری نیز دچار همان تهدیدهایی هستند که در دیگر نقاط کشورمان حاکم است. مدیریت ناصحیح منابع آبی به شکلهای مختلف: عدم رعایت حقابه زیستی، برداشت بیرویه از آبهای زیرزمینی در دشتهای منتهی به تالاب و بهرهبرداری ناپایدار از منابع آب.
در استان چهارمحال و بختیاری در چهار دهه قبل دستکم چندین تالاب بزرگ داشتهایم که از دست رفتهاند. برای مثال تالاب ده صحرا در لردگان و دشت خانمیرزا که با تغییر کاربری به اراضی کشاورزی زهکش شده و بهطور کامل خشکانده شد و الان چیزی از آن باقی نمانده است. اتفاقی ناخوشایند با آثار و زیانهایی که همچنان پابرجاست. روند بیابانزایی در منطقه بهشدت گسترش پیدا کرده است، بر سفرههای آب زیرزمینی تاثیر گذاشته که حفر چاههای عمیق و نیمه عمیق را به دنبال داشته و اکنون دیگر میشود گفت آبخوان خانمیرزا بهطور کامل از آب تهی شده و در این منطقه به گفته یوسفپور با خطر پدیده نشست زمین و مرگ آبها روبهرو شدهایم. ضریب شوری آبی که برداشت میشود چندین برابر استاندارد است و اکنون همان تالاب پیشین به یک کانون مولد گرد و غبار تبدیل شده است.
مدیرکل محیط زیست استان چهار محال و بختیاری تالاب مهم دیگر استان را تالاب گندمان میداند که با مشکل عدم تخصیص حقابه روبهرو است. حقابهیی که با احداث بند خاکی در چغاخور به خشکیدن رودخانه آق بلاغ انجامید و باعث شد با قطع جریان اصلی رودخانه، آبی به گندمان نرسید. چاههای زیاد مجاز و غیرمجازی در اطراف تالاب حفر شد. تعرضات عرصه تالاب را محدودتر کرد و عوامل طبیعی همچون خشکسالی نیز موضوع را تشدید کرد.
آنگونه که یوسفپور میگوید در دو دهه اخیر به مدت ۱۵ سال به دلیل بیآبی شدید هرساله در تالاب گندمان آتشسوزی رخ میداد و این موضوع تا سال ۱۳۹۰ ادامه داشت. سال ۱۳۸۸ یک آتشسوزی برای مدت ۴۰ شبانهروز به در ازا انجامید و از آنجا که آتش در لایههای زغالسنگی زیرسطحی تالاب روشن بود اطفای آن کار بسیار دشواری بود. نهایتا مجموعه محیط زیست و هلال احمر و دیگر نهادها با کمک مردم محلی و با استفاده از هدایت آب چشمهها به تالاب توانستند پس از ۴۰ روز آتش را مهار کنند. اما این همه مشکلات گندمان نبود. شکار غیرمجاز در محدوده تالاب نیز چالشی جدی به شمار میرفت.
با این حال با اقدامهای محیط زیست در سه سال گذشته آتشسوزی در گندمان بسیار محدود بوده و به سرعت مهار شده است. برای احیای گندمان از ظرفیتهای محلی بهطور جدی استفاده شده و فعالان محیط زیست از جمله دیدهبان طبیعت بختیاری، هومان خاکپور، تلاشهای بسیاری در پوشش خبری اتفاقات زیست محیطی و همچنین ارائه راهکارهای اجرایی داشتهاند.
همچنین با کمک بخشداری منطقه و جهاد کشاورزی سیستم آبیاری از غرقابی به تحت فشار تبدیل شد و از محل صرفهجویی به دست آمده، آبی برای تالاب تامین شد که نهایتا در سال ?? به احیای تالاب گندمان انجامید.
سعید یوسفپور احداث مرکز مدیریت تالابها و همچنین مرکز بازدیدکنندگان تالاب برای پرندهنگری را از برنامههای در حال اجرا و پیش روی محیط زیست برای تالاب گندمان عنوان میکند. به گفته وی مطالعات خوبی هم درباره نیازهای تالاب و مسائلی از این دست آغاز شده است و از جمله احداث بند مقاوم و مستحکمی به جای بند فعلی برای مدیریت روانآبها در دستور کار است تا با مطالعه کارشناسی و به شکلی که منجر به دستکاری در طبیعت نشود، جلوی خروج آب از تالاب گندمان گرفته شود.
به گفته مدیرکل محیط زیست استان چهارمحال و بختیاری در سال گذشته ۲۰۰ میلیون تومان برای این موضوع هزینه شده و امسال نیز ۶۰۰ میلیون تومان اعتبار برای این امر پیشبینی شده است.
با این همه تالاب گندمان تنها تالاب استان نیست که در خطر است. تالاب بینالمللی چغاخور نیز با تهدیدات مختلفی به ویژه بحث احداث تونل انتقال آب سبزکوه رو به رو است که روزنامه اعتماد پیشتر در گزارشی بهطور مفصل به این موضوع پرداخته است. به گفته یوسفپور محیط زیست استان موفق شده که تالاب چغاخور را نیز ذیل طرح ملی حفاظت و حمایت از تالابها درآورد. در این طرح حفاظت و بهرهبرداری از شش تالاب از جمله تالاب بینالمللی چغاخور با مدیریتی یکپارچه که در آن هم از ظرفیت جوامع محلی و هم نهادها، دستگاهها و افراد ذیربط و ذینفع حضور دارند انجام میگیردو قدم اول تدوین طرحی است که هم حفاظت و هم بهرهبرداری را با در نظر داشتن ظرفیتها و خطرات پیش ببرد.
یوسفپور دستاوردهای محیط زیست این استان را مدیون افراد بسیاری میداند که برای حفاظت تالابهای چهارمحال و بختیاری تلاش کردهاند. وی امیرقلی نادری معروف به آجمعه را که بیش از هفتاد سال سن دارد اما همچون دیدهبانی تا سالهای پیش با اسب و حالا که اسبش مرده با پای پیاده کل تالاب گندمان را میگردد و هنگام آتشسوزی، آب برای اطفای حریق پیدا میکند را «پدر تالاب» میداند. او همچنین نقش هومان خاکپور را که در حفاظت از محیط زیست استان «سنگ تمام گذاشته» حیاتی میداند چرا که نشستهایی که او با جوامع محلی برگزار کرده و در آن متخصصان و فعالانی همچون مهندس محمد درویش (پیش از آنکه به مدیرکلی دفتر آموزش و مشارکتهای مردمی سازمان حفاظت محیط زیست منصوب شود) به گفتوگو و آموزش مردم محلی پرداختهاند.
مهرداد منصوری، رییس پیشین اداره محیط زیست بروجن که یک هفته پیش از بازنشستگی شخصا در تالاب گندمان حضور یافت تا با وجود خطر دودگرفتگی و آتش در اطفای حریق گندمان نقش داشته باشد مرد دیگری است که یوسفپور او را در حفاظت تالاب گندمان موثر میداند. محیطبانان استان (ازجمله صفرعلی بازدار و روحالله عسگری) نیز از دیگر افرادی هستند که یوسفپور در حفاظت تالابهای استان آنان را شایسته قدردانی ویژه و تشکر میداند.
با این حال همچنان نادیده گرفته شدن حقابه طبیعی تالابها در اثر احداث سد روی رودخانهها، توسعه غیراصولی و بیرویه زمینهای کشاورزی، تغییر کاربری اراضی حاشیه تالابها به زمین کشاورزی، حفر چاههای مجاز و غیرمجاز کشاورزی و برداشتهای بیرویه و مازاد بر پروانههای بهرهبرداری، دستکاریهای انجام شده روی مسیرها و بستر چشمهها و منابع آبی اطراف تالاب، چرای مفرط و پرشمار دام، برداشت دستی علوفه، تخریب لانهها و زیستگاهها و شکار بیرویه پرندگان بههمراه نوسانات اقلیمیو خشکسالیهای پی در پی در شمار مهمترین عوامل تخریب اکوسیستمهای تالابی و خشکی این زیستبومهای ارزشمند قرار دارند. عواملی که کسی را اندیشه مبارزه با آنان در سر نیست و مردانی همچون یوسفپور نیز برای مبارزه با آن اندکند.
مسعود بُربُر
اعتماد